Gebouw

De volgende projectfasen en bijbehorende processtappen maken op grote lijnen inzichtelijk waar een circulair proces afwijkt van de lineaire manier van werken die nu in de bouwsector dominant is. Bouwen met oog voor klimaat, gezondheid, geluk en volhoudbaarheid van het systeem is goed mogelijk op het moment dat we écht anders gaan bouwen. Daarmee volstaat niet het invoegen van circulaire principes in een lineair proces, al kan het wel een eerste aanzet tot nadenken zijn. Hoe kan ik als opdrachtgever sturen op een circulair project?
Voor je begint Bouwfases HNN indicatoren

Bouwfases

0
Voor je begint: een organisatie met visie
1
Initatieffase
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Aanbesteding en realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

0. Voor je begint: een organisatie met visie

Past de ambitie van jouw organisatie bij de projecten die je wilt realiseren?

Processtappen

1. Zorg dat je organisatievisie past bij de klimaat-, duurzaamheids- en circulariteitsdoelen die je nastreeft.

Kijk hierbij zowel naar de klimaattransitie (bijv. op uitstoot van CO2-equivalenten) als de materialentransitie (bijv. aandeel biobased en secundaire materialen). Welke doelen onderschrijf je als organisatie, al dan niet ondersteund door Europese raamwerken?

2. Vertaal deze visie naar een concrete strategie.

Het Nieuwe Normaal (HNN) kan je daarbij helpen. Dit raamwerk maakt circulariteit eenduidig en inzichtelijk, op basis van bestaande meetmethodieken uit de markt. Weet wat je gaat uitvragen, hoe je dat doet en hoe je wilt dat er opgeleverd wordt (monitoring). Hanteer hiervoor de besluitvormings-hiërarchie:

Succesvoorwaarden

1. Bouw niet als het niet hoeft.

-

2. Bouw emissieloos tot 6 lagen en expliciteer daarin hout en biobased, een bijna volledig biobased woning is mogelijk:
  1. Gebruik hout specifiek om technische, constructieve waarden te halen.
    1. Industrieel bouwen: kies je voor houtbouw uit de fabriek, ben je eigenlijk al meteen bijna klaar. Industrieel, biobased bouwen kent een breed scala aan voordelen (zoals het voorkomen van faalkosten en afval) en is opschaalbaar waardoor je in één klap je milieu-impact minimaliseert. 
    2. Houtbouw op de bouwplaats: hiermee bouw je op maat. Deze manier van bouwen met hout is niet opschaalbaar; daarnaast zul je ook op andere strategieën moeten inzetten om je milieu-impact verder in te perken. 
  2. Gebruik biobased materialen waar dat kan (bijv. voor isolatie of gevel)
    1. Kijk hiervoor bijvoorbeeld naar de gebouwlagen van Brand (zie afbeelding). Waar je hout wil toepassen bij de structuur kun je biobased materialen gebruiken bij de meeste overige lagen. ‘Stuff’ is hier facility management met een hoge doorlooptijd. 
  3. Gebruik beton en staal alleen als het echt niet anders kan. In principe kun je tot 6 lagen met hout volledig uit de voeten.
 
3. Bouw hoger dan 6 lagen als het echt niet anders kan. 

Bouw dan in ieder geval in hybride samenstelling, volg hierbij de principes onder (2). Om te voldoen aan de huidige eisen op het gebied van brandveiligheid en constructies, zal je vaak niet ontkomen aan de toepassing van (secundair) beton en staal. Naast hergebruik zijn er dan ook andere strategieën om je emissies en milieu-impact te verkleinen, zoals:

4. Beperk je logistieke/transportbewegingen,

bijvoorbeeld door het inzetten van bouwhubs of door modulaire prefab bouwmethodes. Biobased bouwelementen zijn doorgaans lichter en kunnen met elektrisch materieel gemonteerd worden, waardoor emissies (zoals stikstof) op de bouwplaats verminderd worden. Door slimme bouwlogistiek kan ruim 60% van de transportbewegingen beperkt worden wat ook voordelig is voor de milieu-impact én overlast.

5. Sturen op thema’s uit Het Nieuwe Normaal (HNN). 

Kijk bijvoorbeeld ook eens naar de milieu-impact, materiaalgebruik en waardebehoud. 

  1. Bepaal voor welke indicatoren uit het HNN raamwerk je een (hoge) ambitie op wil stellen. Het advies is om minstens de Standaarden (S) uit het raamwerk kwantitatief op te nemen. Hier is een prestatieniveau aan verbonden die haalbaar is en die je als ambitieuze lat kan gebruiken.
  2. Kies één of meerdere indicatoren onder Indicatie (I) en Begrip (B) om kwantitatief of kwalitatief uit te vragen, om te kijken wat het doet en van te leren. Wel is voldoende focus belangrijk, zie ook de 'Handreiking aanbesteden gebouw' om te kijken welke indicatoren zich lenen voor de vertaling naar eis, geschiktheidseis, selectiecriterium en gunningscriteriumzijn om een gunningcriterium. Kijk op www.hetnieuwenormaal.nl voor de meest up-to-date versie van het raamwerk en de prestatieniveaus.
 

1. Initatieffase

Het eerste initiatief voor een bouwvraag ligt bij de opdrachtgever die bepaalt wat voor soort gebouw gewenst is: nieuwbouw of renovatie/transformatie. Uitgewerkte, concrete ideeën en uitgangspunten over het gebouw worden opgeschreven in een Programma van Eisen, waarop het ontwerp voor het gebouw gebaseerd wordt.

“Op hoofdlijnen wordt de marktpotentie, de ruimtebehoefte, het benodigde investeringsbedrag en de te verwachten exploitatie verkend. Verder worden eventuele partners verkennend bij het proces betrokken. Deze fase wordt afgesloten met een haalbaarheidsonderzoek waarin het concept uiteen is gezet en is aangegeven of het een kansrijk initiatief betreft.”

Processtappen

1. Sluit met je projectambitie aan op de visie van je organisatie

Maak vanuit de organisatievisie een vertaalslag naar het betreffende kavel. In welke mate is daar duurzaamheid/circulariteit in verankert? Moet je wel (nieuw) bouwen, of kom je ook uit met aanpassen van bestaande bouw? Zoek hier (intern of extern) referenties en bewijslast bij om te zien wat de mogelijkheden zijn. Baseer je projectambitie in ieder geval op de Standaarden (S) uit het HNN raamwerk [zie ook een organisatie met visie].

2. Ga op zoek naar haakjes in je omgevingsvisie en pas die toe op de projectvisie. Realiseer je waar deze elkaar tegenspreken, en gooi dit balletje bij stap 3 op.

Stel je ambitie op a.d.h.v. de plek in het gebied, en maak deze passend met de omgeving. Dit gaat verder dan de richtlijnen van de gemeente. Stel je jezelf een aantal kritische vragen: - Heb je alle potentiële circulaire waarden afgewogen? - Welke circulaire strategie past bij het gebied? Zo kan het logisch zijn om nadruk te leggen op biobased, natuurinclusief in de polder (één met de natuur) of urban mining in de binnenstad (sluitend maken van kringlopen). - Wat staat er al of komt vrij (in woningen, materialen) die te benutten zijn?

3. Ga op zoek naar haakjes in je Woondeal en pas die toe op de projectvisie.

Interpreteer de inspanningsverplichtingen uit de paragraaf Toekomstbestendig bouwen en kijk wat je daarmee kan.

4. Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen

zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden.

Succesvoorwaarden

Weet welke voordelen bepaalde circulaire strategieën met zich meebrengen, om zo ook madaat te krijgen binnen het team en de organisatie.

Bijvoorbeeld de hoge mate van CO2 opslag in biobased materiaal, maar ook het relatief lichte gewicht waardoor en minder (zwaar) transport mogelijk is en je in potentie volledig elektrisch kan bouwen. Industrieel bouwen heeft als voordeel dat je tijdwinst behaald op proces, bouwtijd en ontwerp, naast verminderde faalkosten.

Betrek gebruikers in nieuwe samenwerkingsvormen/participatie (CPO etc.)

Zorg dat wat je creëert aansluit bij de wensen van de uiteindelijke gebruiker. Als gemeente kun je veel betekenen in zowel informatievoorziening, als de CPO verleiden om het meeste uit hun project te halen.

Stel een gezamenlijke visie op door de stakeholders uit te nodigen en eigenaarschap te creëren.

Zorg dat je hele projectteam is aangehaakt en kan aangeven wat hun eigen belangen en bedenkingen zijn. Het draait met name om het faciliteren en voeren van het gesprek; als je dit ter sprake stelt volgen hieruit een inkoopbeleid, processtappen en toetsingscriteria. Maak dit een vast onderdeel van ieder project (ander team = andere expertise).

2. Partnerselectie

De fase van partnerselectie gaat zowel over de uitvraag – de aanbesteding al dan niet in concurrentie waarna een prijsopgave wordt gedaan door de opdrachtnemer – als over de gunning: op basis van de gestelde eisen en budgetten wordt de opdracht contractueel aan een partij of bouwteam gegund. In dit proces dienen keuzes vastgelegd te worden zoals de uitwerking van het PvE inclusief een eerste investeringskostenraming en globaal planningsschema en er moet actief gezocht worden naar een geschikte locatie en investeerders/financiers. Daarnaast wordt het plan getoetst aan de WRO (bestemmingsplan), een risicoanalyse gedaan en vergunningverlening in gang gezet.

Processtappen

1. Selectie- en gunningscriteria met/zonder grondbezit
  • Ben je grondeigenaar? Een tendertraject op eigen grond is relatief makkelijk. Als woningcorporatie kun je na een marktconsulatie met bepaalde selectiecriteria meteen tot gunning overgaan. Maak tijdens dit gesprek bespreekbaar welke tendercriteria gunstig zijn voor de markt om aan jouw ambities te voldoen. Als gemeente maak je een onderscheid tussen selectie en gunningscriteria: eerst stel je (bovenwettelijke) selectiecriteria op om een klein aantal partijen aan tafel te krijgen. Denk hierbij aan: ‘Heb je ervaring met circulair bouwen?’ en ‘Hoe ga je daaraan voldoen?’ Schroom niet om te vermelden dat je alleen met ze in zee gaat op het moment dat ze aan bepaalde verwachtingen/handelingen voldoen. Vervolgens kun je de aanbestedingen alleen gunnen op basis van gunningscriteria die niet bovenwettelijk mogen zijn.
  • Ben je geen grondeigenaar? Dan kun je bij een aanbesteding zonder actieve rol als gemeente alleen je omgevingsvisie en vergunningsprocedure op elkaar afstemmen. Het helpt als je een ambitieuze omgevingsvisie hebt, zodat dit doorsijpelt in de projecten die hieraan moeten voldoen.
  • Openbare ruimte is altijd in bezit van de gemeente, daar is dus veel winst te behalen. Laat hierin als gemeente het goede voorbeeld zien, en probeer ontwikkelaars hierin mee te nemen. Daarnaast worden gebouwen vaak meer waard als er aandacht is voor de openbare ruimte eromheen.
2. Inkoop- en aanbestedingsproces

Het raamwerk van Het Nieuwe Normaal is toepasbaar in inkooptrajecten en aanbestedingen. Om dit op een goede manier toe te passen, doorloop je drie stappen: 

  •  Bepaal de onderwerpen die voor het project prioriteit hebben, om focus te bepalen. 
  • Kies per onderwerp of dit als eis of criterium wordt toegepast, om te bepalen hoe de markt wordt uitdaagt. Raadpleeg hiervoor de meest recente versie van de HNN-leidraad. 
  • Stel de beoordelingsmethodiek op, om de inschrijvingen te kunnen beoordelen.

Vul deze aan met overige technische eisen, prestaties en randvoorwaarden.

3. Maak een goede score leidend in de beoordeling

maar blijf ook scherp op de achterliggende keuzes die de score beïnvloeden (en hoe realistisch deze zijn). Eventueel kan hier ook gebruik gemaakt worden van een taakstellend budget (sturend op resultaat ipv uren).

4. Leg afspraken contractueel vast. Bijvoorbeeld welke HNN indicatoren zijn opgenomen in het plan én hoe daar op getoetst wordt van ontwerp t/m realisatie.

Gebruik hier de huidige meetmethodieken/tools uit het raamwerk voor of het HNN inkoopreferentiemodel:

  • Bijvoorbeeld: Leg duidelijk in de contracten vast welke NMD-database datum moet worden gehanteerd. 
  • Leg duidelijk in contracten vast hoe omgegaan wordt met wijzigingen aan de MPG-waarde (bijv. boeteclausule) 
  • Weet interne of externe expertise & contractteksten m.b.t. MPG te vinden, deze expertise kan intern zitten maar is ook extern in te huren.

Of: Geef contractueel een aantal ontwerpprincipes mee voor circulaire gebouwen en het gebied als geheel. Op gebouwniveau worden de volgende ontwerpprincipes gehanteerd:

  • Materialen worden op zo’n manier toegepast dat ze over meerdere levenscyclia kunnen worden gerecycled op een zo hoog mogelijk niveau zonder te verdwijnen in het milieu. 
  • Het gebruik van secundaire en biobased materialen wordt gestimuleerd. 
  • Het gebruik van materialen met een lage milieuimpact wordt geprioriteerd. 
  • Om onderhoud, hergebruik en recycling mogelijk te maken wordt ingezet op materiaalmanagement via bijvoorbeeld een materialenpaspoort. [uit metabolic gebiedsontwikkeling]
5. Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen

zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden.

Succesvoorwaarden

Gebouw vs. context: kijk naar de omgeving, i.p.v. losstaande postzegels.

Breng potentiële donorgebouwen in eigen portfolio in kaart BRON leiden? Gebruik hiervoor bijvoorbeeld een oogstkaart.

Omdat circulair ontwerpen en bouwen ook voor vergunning toetsers zoals Bouw & Woningtoezicht en Welstand nieuw zijn, is het belangrijk om hen in vroeg in het proces te betrekken.

Om zo de procedure tot vergunningsverstrekking zoveel mogelijk te verkorten (zeker bij conceptbouw). Door de onbekendheid worden soms onredelijk hoge eisen gesteld aan hergebruikte of biobased materialen. Betrek eventueel externe expertise bij vragenstukken via een circulair bouwnetwerk, zoals Cirkelstad of via de Provincie.

Zekerheid vs. innovatieruimte

Timmer je uitvraag niet dicht, maar laat ruimte over aan de markt (ontwerpteam) om te kijken welke (beschikbare) materialen en hun hergebruikpotentie passen bij het realiseren van een lage milieu-impact van het project. Onconventionele materialen passen niet altijd binnen de huidige bouwmethoden (denk aan hoogte beschikbare deuren, materiaal-efficiënte overspanningslengte in hout) - laat sturen op standaard afmetingen en andere beperkende eisen dus los. Wel kan je sturen op:

  • Toegepast percentage biobased of secundair materiaal in het ontwerp; 
  • Materiaalgebruik met hoge hergebruikpotentie; 
  • Voorkomen van eindig materiaalgebruik (refuse), of indien noodzakelijk om te voldoen aan functionele eis (reduce).
  • Blijf dan wel weg van mazen in je contract door uitdrukkingen als “biobased, of vergelijkbaar”.
  • Lokaal geproduceerde materialen en verminderde transportbewegingen verkleinen de uitstoot van het materiaal aan de voorkant.
Aandacht voor partnerselectie: samenwerkingsvorm én de juiste mensen.

Bijv. door assessment voor bouwteam.

  • Verken de type samenwerking (e.g. sloper betrekken, innovatie ontwikkeling, nieuwe partijen aanhaken). Partnerselectie – hoe stel ik mijn bouwteam samen. AM whitepaper samenwerken Inhuren van de juiste expertise, denk aan een circulaire/biobased projectleider
  • Bepaal de inkoopstrategie in samenspraak met de markt door het houden van een marktconsultatie – waar kan de markt aan voldoen en onder welke voorwaarden? Het Nieuwe Normaal kan hier ook functioneren als eenduidige taal, zorg dat opdrachtgever en opdrachtnemer hetzelfde verstaan onder circulair bouwen en de op te sturen indicatoren.
Bepaal een monitoringsstrategie, bonus/malus rekening
  • Bijvoorbeeld hoe om te gaan met wijzigingen in MPG- berekeningen na gunning, wanneer dit niet is vastgelegd in het contract. Vraag de ontwikkelaar om een voorstel voor omgang met de wijziging in MPG, met name de MPG veroorzaakt onder eigen verantwoordelijkheid. Vraag de ontwikkelaar de oorzaken van een eventuele wijziging van de MPG-waarde duidelijk uiteen te zetten. Vraag hierbij óók naar de verantwoordelijke bij elke oorzaak.
  • Ga de oorzaken van de wijziging van MPG-waarde zelfstandig na, middels interne of externe expertise, en vergelijk dit met antwoord 1.
  • Spreek samen een duidelijke, nieuwe MPG-maximumwaarde af, en op welke momenten deze geverifieerd moet worden.
  • Ontwikkel o.b.v. bovenstaande informatie een advies tot omgang met de wijziging richting directie.
Bepaal een strategie voor vastleggen van data

bijv. door de inzet van een materialenpaspoort

Wijs ontwikkelende partijen op subsidiemogelijkheden voor circulair bouwen

Vanuit het Rijk en EU bestaan er verschillende mogelijkheden om via subsidies projecten te financieren. Een voorbeeld is de Subsidie- en financieringswijzer van het RVO.

3. Ontwerp

In deze fase wordt het ontwerp gemaakt en steeds verder geconcretiseerd (schets (SO), voorlopig (VO), definitief (DO), technisch (TO) en uitvoeringsgereed ontwerp (UO)). In deze fase wordt de circulaire strategie omgezet in keuzes voor materialisatie, constructie en verbindingen. In deze fase moet ook nagedacht worden over waar de materialen vandaan te halen (waar mogelijk sluiten van kringlopen).

Processtappen

1. Om een circulair gebouw te realiseren helpt een besluitvormingshiërarchie om circulaire kansen zo effectief mogelijk aan te grijpen.

Geef als opdrachtgever dit kader mee aan het ontwerpende team. Het achterliggende idee is dat het het meest circulair is om minder te gebruiken.

  • Preventie: Moet je wel bouwen? (>zie ook initiatieffase) 
  • Waardebehoud: Kun je bouwen met wat er al is? Reductie van grondstoffen en/of bestaande stromen optimaal benutten.
  • Waardecreatie: Ontwikkel voor de toekomst door biobased of met minimale CO2 uitstoot te bouwen.
2. Sturen, meten, bijsturen (toetsing en acceptatie): laat de plannen tijdig op haalbaarheid en realiteit beoordelen door een specialist

ook als tegengas richting een (naïeve/te ambitieuze/stiekem te scherp inschrijvende) ontwikkelaar. Las bij het VO, DO, TO en UO toetsmomenten in, waar door de marktpartij moet worden aangetoond in hoeverre de circulaire ambities behaald zijn, bijvoorbeeld door het doorvragen tijdens een workshop.

3. Check op het opstellen van een materialenpaspoort

Indien er kwantitatief gestuurd wordt op circulariteit dan kunnen bij een VO de materialen in kaart gebracht worden, om deze te verfijnen/aan te passen in de DO-fase

4. Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen

 zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden.

Succesvoorwaarden

Evalueer periodiek ook de samenwerking tussen de ontwikkelende partij en de opdrachtgever

Door dit te laten begeleiden door een onafhankelijk gespreksleider versterkt dit vaak de relatie, de teamidentiteit, het vertrouwen en komt de gezamenlijke ambitie weer naar de voorgrond in plaats van de waan van de dag.

In een circulair projectteam is meer onzekerheid over bijvoorbeeld beschikbaarheid, kwaliteit, garanties op herbruikbare materialen.

Sommige nieuwe circulaire keuzes pakken goed uit en sommige minder. Er is meer onderlinge afhankelijkheid. Daarom is het belangrijk om transparant te zijn, een gemeenschappelijk budget voor testen en onvoorziene kosten op te nemen en een open boekhouding te hanteren.

Schakel hierbij in een vroeg stadium externe (uitvoerings)kennis in van sloop- en bouwbedrijven.

Praat met slopers en neem daar de tijd voor om drie redenen:

  • Zijn er bepaalde materialen nu beschikbaar om mee te ontwerpen? Je hebt ook tijd nodig om het ontwerp hierop aan te passen.
  • Ze kunnen vertellen hoe je een gebouw het makkelijkst uit elkaar kunt halen zodat je gebouw nu goed ontworpen wordt. 
  • Zorg voor een demontagehandleiding (die de sloper ook begrijpt), en integreer die in je BIM-model.
Voorbeeldprojecten kunnen inspireren tot het vinden van oplossingen.

Ga geen dingen doen waar je geen verstand van hebt, of niet enthousiast van wordt. Bouw voort op positieve energie en ambitie en kijk vooral naar wat er wél kan. Stimuleer elkaar daarnaast om een stapje extra te zetten.

Vraag de markt wat ze kunnen en hoe ze dat zo goed mogelijk kunnen doen. en denk actief mee met de ontwikkelende partijen over welke circulaire oplossingen zij toepassen.

Gebruik hiervoor de bouwstenen die in de inleiding staan van dit kompas (zie kopje 'Inleiding'). Je kunt hen helpen door hen te verwijzen naar Bijlage 2 (zie link hieronder). Vraag bij onmogelijke of onhaalbare maatregelen om een minimaal gelijkwaardig circulair alternatief. Dit is aan te tonen met een MKI- of LCA-berekening (Life Cycle analyse) van het product.

Maak in je ontwerp kwalitatief inzichtelijk wat de impact is op TCO > tool?

volgt

4. Aanbesteding en realisatie

test

Processtappen

1. Houd vinger aan de pols bij inkoop bouw

(materialisering, gebruik van hubs en bouwmarkten, materiaalpaspoort; wordt het digitaal vastgelegd?). Waar loopt het mis bij bouwflow?

2. Houd vinger aan de pols bij detaillering.

Op de bouwplaats kans dat er meer pur en kit wordt toegepast dan strikt noodzakelijk, uitsluiten is vrijwel onmogelijk maar je kan wel vragen op de hoogte gehouden te worden van toepassing. Materiaalgebruik uitsluiten van gebruik

3. Toetsing en acceptatie: vraag om de te bereiken niveaus op HNN indicatoren en naleving van afspraken. Denk bijvoorbeeld aan een aangescherpte MPG-waarde bij realisatie

 waarin tussentijdse wijzigingen in materialisatie zijn meegenomen. Analyseer eventuele verschillen met de MPG van de tender en/of ontwerp. Waar zit dat in, en hoe kan dit in een volgend proces voorkomen worden? Wie is waar verantwoordelijk voor, en wat zijn de gevolgen voor niet naleven?

4. Geef de kwaliteitsborger expliciet mee ook te controleren op de circulaire maatregelen.

Per 1 januari 2023 gaat stapsgewijs de Wet Kwaliteitsborging in. De onafhankelijke kwaliteitsborgers zullen ook circulariteit mee moeten nemen in hun toetsing. Neem hierin als opdrachtgever een regie voerende ipv controlerende rol.

5. Voer op basis van het Definitief ontwerp een evaluatie uit op Het Nieuwe Normaal

Dit geeft inzicht in hoe het project zich verhoudt tot Het Nieuwe Normaal en hiermee draag je bij aan de ontwikkeling ervan.

6. Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen

zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden.

Succesvoorwaarden

Onderzoek opslagmogelijkheden

Onderzoek de mogelijkheid om een locatie ter beschikking te stellen waar her te gebruiken materiaal tijdelijk op te slaan is alvorens ze hergebruikt worden. Dit kan een braakliggend stuk grond of bestaande werf binnen het plangebied of buiten het plangebied zijn.

Minimaliseer afval en emissies via BLVC-plan

Voorafgaand aan de uitvoering maakt de uitvoerende partij een BLVC-plan (Bereikbaarheid, Leefbaarheid, Veiligheid en Communicatie). Bevraag de uitvoerende partij hoe zij emissies en afval tijdens de bouwactiviteiten beperken. In het Omgevingsplan kan ook een regel opgenomen worden over het beperken van emissies en afval tijdens bouwactiviteiten waarin in het BLVC-plan uitgewerkt moet worden hoe een partij dit doet.

Betrek toekomstige bewoners

Inventariseer of toekomstige bewoners een rol willen spelen in het beheren van hun woonomgeving. In deze fase zijn de toekomstige bewoners bekend. Inventariseer of zij een rol willen in het beheer van hun woonomgeving. De ervaring leert dat als mensen hier gezamenlijk een rol in pakken zij hier zuiniger mee omgaan.

Slim werk-met-werk maken

Milieuwinst in de realisatiefase is vaak te halen door slim werk-met-werk te maken. Vaak is dit ook kosten efficiënt zoals een gesloten grondbalans, bouwwegen aan te leggen met hergebruikt materiaal en op plekken waar voorbelasting nodig is.

Bied extra tijd voor sloopwerkzaamheden

Geef in de planning van sloopwerkzaamheden de uitvoerende partij de tijd om een nieuwe hoogwaardige bestemming te vinden voor het vrijkomende materiaal. Vaak wordt dit onmogelijk gemaakt door strakke planningen. Meer informatie over circulair slopen (of 'circulair oogsten' in een circulaire economie). 

5. Gebruik

Na realisatie wordt het gebouw opgeleverd en start de gebruiks-en beheerfase. In deze fase is het aan de eigenaren, gebruikers en beheerders om het gebied circulair te laten functioneren. De materiaal-, water-, voedsel-, en energiekringlopen worden hier werkelijkheid. Dit vraagt dat verzameling, verwerking en het opnieuw toepassen van grondstoffen en materialen georganiseerd is. Voor het beheer door de gemeente is het van belang dat de principes van circulariteit ook in het beheerprotocol opgenomen zijn en toegepast worden. 

Onderhoud en beheer valt onder de verantwoordelijkheden van de eigenaar van het pand, in veel gevallen is dat de opdrachtgever. De opdrachtgever houdt formeel contact met de gebruiker, en kan hier dus in sturen.

Processtappen

1. Stuur op circulair onderhoud en beheer middels een meerjaren onderhoudsplan (MJOP).

Volg de besluitvormingshierarchie van ontwerp ook bij toekomstige vervangingen. Geef als opdrachtgever dit kader mee aan de beheerorganisatie.

  • Preventie (ook wel levensduurverlenging): is het echt nodig om te vervangen? 
  • Waardebehoud: Kun je repareren wat er al is? Reductie van grondstoffen en/of bestaande stromen optimaal benutten. Hoe doe je dit zo circulair mogelijk adhv HNN-indicatoren milieu-impact, losmaakbaarheid, hergebruik?
  • Waardecreatie: Denk na over de cyclus waarin materialen vervangen worden; hoe korter het meegaat hoe belangrijker de materialisatie.
2. Controleer of het materiaalpaspoort wordt bijgehouden.

Zorg dat je weet wat er in een pand zit (met name na vervanging of reparatie) om te kunnen sturen op het MJOP.

3. Zet in op bewustwording van bewoners.

Zorg dat bewoners begrijpen wat de impact is van hoe zij zelf met gebouw omgaan (e.g. schilderen met toxische materialen, stucken van dampopen muren). Veel gemeenten en woningcorporaties hebben hier al stimuleringsregelingen voor lopen.

4. Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen

zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden.

Succesvoorwaarden

Blijven monitoren.

De ervaringen van bouw- en beheerpartijen kunnen weer lessen opleveren voor het ontwikkelproces en beleid. Daarom is het ook in deze fase van belang om periodiek te evalueren en de lessen toe te passen in volgende projecten en beleid. Daarnaast is het van belang om circulaire initiatieven ook in de gebruikfase te blijven monitoren. Leveren ze het gewenste resultaat?

6. Herbestemming

volgt

Processtappen

1. Zoek in de interne/externe portefeuille: waar is wat nodig?

Welke (nieuwbouw) projecten lopen er in de regio, waar materiaal voor nodig is?

2. Circulair slopen aanbesteden

Inventarisatie van vrijkomende materialen en (rest)waardebepaling, in voorbereiding van een nieuwe cyclus. Dit wordt makkelijker wanneer er een paspoort beschikbaar is. Kijk hierbij ook naar de losmaakbaarheid, en herbruikbaarheid per S-laag en de mate van hoog- of laagwaardige toepassing.

3. Matchmaking

Een aantal vragen om jezelf te stellen:

  • Hoe worden projecten op elkaar aangesloten?
  • Moeten producten worden opgeslagen of opgewerkt in een hub? 
  • Wat blijft er over en kan dat via een marktplaats worden aangeboden?
  • Hoe wordt de logistiek geregeld?
4. Circulair asset management

volgt

5. Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden.
  • Wat kunnen we leren van slopers?
  • Welke materialen/producten niet meer gebruiken?

Succesvoorwaarden

Leg nadere circulaire voorwaarden op na een sloopmelding
  • a. Bij sloopwerkzaamheden dient een sloopmelding te worden gedaan (en in bijzondere gevallen een vergunning te worden aangevraagd). Het bevoegd gezag kan na een sloopmelding nadere voorwaarden opleggen over: het scheiden van en het op de sloopplaats gescheiden houden van het sloopafval in fracties. Art. 7.5 Bbl biedt meer mogelijkheden met maatwerkvoorschriften bij een sloopmelding (of Omgevingsvergunning) dan het huidige art. 1.29 Bouwbesluit. 
  • Regels zijn gesteld met het oog op onder andere het waarborgen van duurzaamheid bij het scheiden van bouw en sloopafval op een bouw- en sloopterrein en bij de emissie van stikstofverbindingen bij het feitelijk uitvoeren van de werkzaamheden (zie 7.2 Bbl). Dus je zou dan bijvoorbeeld het gebruik maken van een bouwhub kunnen voorschrijven of informatie over waar de gesloopte materialen naartoe gaan.

Het Nieuwe Normaal indicatoren

In de starterskit vind je een basisuitleg over de verschillende indicatoren achter Het Nieuwe Normaal. Wat is het, hoe meet je het en hoe kun je erop sturen? Wil je meer verdieping op een indicator, kijk dan onderaan bij de verschillende vragen en antwoorden per bouwfase.

Milieuprestatie Gebouw (MPG)

ontdek meer

Milieuprestatie Gebouw (MPG)

Wat houdt deze indicator in?

Het produceren en verwerken van materialen zorgt voor een belasting van het milieu gedurende haar gehele levenscyclus. Dit start bij de wijze en locatie van grondstofwinning, via de productie van een materiaal, tot toepassing in een gebouw. Én hoe het materiaal na ontmanteling van het gebouw verwerkt wordt. Een producent kan een materiaal terugnemen voor herinzet of het kan laagwaardiger worden ingezet als bijvoorbeeld menggranulaat.

 

Hoe wordt deze gemeten?

De milieu-impact van een gebouw meet je middels de Milieu Prestatie Gebouw (MPG). Deze meetmethode telt de impact van alle in het gebouw verwerkte materialen bij elkaar op en deelt deze som door het aantal meters BVO en de gebruiks-jaren. Je streeft naar een kleine milieu-impact, dus lage score.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een lage MPG-score bereik je door materialen te kiezen: - met een natuurlijke oorsprong, zoals hout of vlas; - welke dichtbij worden gewonnen en op een lage temperatuur worden geproduceerd; - welke na ontmanteling zoveel mogelijk worden hergebruikt. En in je ontwerp in te zetten op een slank ontwerp, grotere overspanningen en relatief kleine gevel- en dakopeningen.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe bepaal je de ambitie op MPG?

Een gebouw heeft gedurende haar gehele levensduur impact op het milieu (van wieg tot graf). De milieu-impact wordt uitgedrukt in schaduwprijs per vierkante meter bruto vloeroppervlak per jaar: de score Milieuprestatie Gebouw (MPG). Wettelijk is een MPG-plafondscore vastgesteld voor woningen en kantoren. Je kunt je hieraan conformeren of een meer ambitieuze plafondscore stellen.

Om een ambitie te bepalen, bekijk je eerst welke MPG-scores in Het Nieuwe Normaal per typologie zijn opgenomen. Ook onderzoek je welke MPG-scores bij vergelijkbare projecten (typologie, schaalgrootte en bouwmethodiek) door jouw organisatie zijn behaald. Vervolgens stel je vast waar je t.o.v. deze scores zou willen presteren o.b.v. mate van uitblinken en jouw voorkeursbouwmethodiek. Als vervolgstap teken je in een materialisatielijst op welke materialen je per gebouwlaag dient toe te passen om de gewenste score realistisch te benaderen.

Welke eisen hebben een grote impact op het behalen van een lage MPG?

De Milieuprestatie Gebouw (MPG) is gebonden aan een aantal wettelijke eisen op het gebied van bijvoorbeeld energieprestatie en het Bouwbesluit. Mogelijk stelt je opdrachtgever (woningcorporaties of gemeentes) aanvullende eisen of wensen, welke direct impact hebben op je materiaal- of installatiekeuze. Dit klinkt door in je MPG-score en zorgt er doorgaans voor dat deze afneemt.

Installaties, de bouwmethodiek en vormverhouding hebben een grote impact op de MPG-score. De installatietechniek wordt gereguleerd door enerzijds de BENG en anderzijds aanvullende eisen danwel wensen van een opdrachtgever of gemeente. Zo zien enkele gemeentes af van het toepassen van lucht-warmtepompen en staan zij sec toepassing van bodemwarmtepompen toe. De bouwmethodiek (bijvoorbeeld houtbouw, beton casco of een combinatie van beiden) wordt niet letterlijk gereguleerd omschreven, maar wordt wel gekaderd middels convenanten waar opdrachtgevers en opdrachtnemers zich aan verbinden evenals CO2-budgettering. Tot slot zijn de vorm en vormverhouding een punt van aandacht. Ook deze wordt niet als letterlijke eis meegegeven, maar is doorgaans omschreven in de vorm van een doelgroep met bijbehorend BVO. 

Welke maatregelen kunnen ingezet worden binnen inkooptrajecten om de MPG-score te sturen?

Via inkooptrajecten kan gestuurd worden op een lage MPG-score door gericht te vragen naar de milieuscores van materialen.

In inkooptrajecten stuur je op de MPG-score door producenten om een NMD-categorie 1 kaart te vragen. Of een verklaring dat zij bereid danwel bezig zijn om deze kaart op te laten stellen. Aan de basis van een NMD-categorie 1 kaart ligt een geverifieerde LCA, waardoor de milieu-impact van wieg tot graf in kaart is gebracht. Dit betekent dat de producent zicht heeft op haar milieu-impact én haar verbeterpotentieel op dit vlak.  Wil je weten of een product voorzien is van een NMD-categorie 1-kaart? Kijk dan op https://milieudatabase.nl/nl/viewer/ of selecteer in je MPG-berekening de producten welke voorzien zijn van een groen vinkje of button 'cat. 1'.

Wat zijn eenvoudige/veelgebruikte maatregelen om de MPG-score te verlagen?

Een MPG-score verlaag je door al vroeg na te denken over materiaal- en installatiekeuzes evenals vormgrootte en verhoudingen van een gebouw.

Er zijn zes stelregels die zorgen voor een lage(re) MPG-score:
Stelregel 1: maatvoering: hoe groter een woning, hoe lager de MPG.
Stelregel 2: vormverhouding: hoe 'vierkanter' een complex, hoe lager de MPG. 
Stelregel 3: gesloten vs. open geveloppervlak: hoe kleiner het open geveloppervlak (minder beglazing), hoe beter.
Stelregel 4: materiaalkeuze: kies materialen met een biobased oorsprong, hergebruikte oorsprong of met gerecyclede content. Liefst op basis van zo zuiver mogelijke data (categorie 1- productkaart). Een circulair toekomstscenario van een product (hergebruik, recycling, terugname) draagt bij aan een lage milieu-impact. Beide scenario's, oorsprong en toekomst, zijn zichtbaar in een productkaart en worden specifiek uitgelicht binnen Het Nieuwe Normaal bij de indicatoren materiaalgebruik en hergebruikpotentie.
Stelregel 5: installatiekeuze: kies voor duurzame energieopwekking middels een installatie die zelf weinig milieu-impact heeft.
Stelregel 6: scope: (her)overweeg de inzet van (nieuwe) materialen. Zijn gebouwonderdelen echt (nieuw) nodig of kunnen deze behouden blijven, slanker geconstrueerd of zelfs achterwege gelaten worden?

Welke data is benodigd t.b.v. MPG-berekening?

Voor het maken van een MPG berekening zijn data nodig van het gebouw:


- de scope: nieuwbouw of bestaande bouw
- de gebruiksfunctie: woonfunctie, kantoorfunctie, industriefunctie etc.
- bruto vloeroppervlak: gelinkt aan de gekozen functie
- gebouwlevensduur: de levensduur is in principe vooraf vastgesteld o.b.v. gebruiksfunctie. Hier mag vrijwel nooit van worden afgeweken tenzij goed onderbouwd.
- toegepaste materialen en installaties:
a) hoeveelheden van materialen: de MPG-opsteller zal je (mogelijk) vragen de hoeveelheden te categoriseren naar hoeveelheden toegepast materiaal per gebouwelement (vloeren, gevel, daken etc.). Let bij het aandragen van hoeveelheden op de gehanteerde Functionele Eenheid (FE) afhankelijk van het gebouwonderdeel. Informeer bij jouw MPG-opsteller welke functionele eenheden hij hanteert, zodat je geen onnodige werkzaamheden verricht.
b) materiaalkeuzes. Hoe gedetailleerder bekend is met welk materiaal gewerkt wordt, hoe nauwkeuriger de milieu-impact berekend kan worden. Liever neem je de fabrikant en producytype op (bijvoorbeeld Knauf, Naturoll 100 in plaats van 'glaswol').
- toegepaste installaties: een BENG-berekening is nodig om de in het gebouw aanwezige installaties, energiebehoefte en -opwek op te kunnen nemen in de MPG-berekening.

Hoe toets je of de milieu-impact na realisatie overeenkomt zoals aangegeven bij vergunningverlening?

Op voorhand kan een inschatting gegeven worden van de milieu-impact. Na realisatie wil je toetsen of dit ook overeenkomt met de (ver)gunningsfase. Indien de wens tot toetsing van een MPG-score na realisatie bestaat, doe je dit door na realisatie een MPG-berekening conform input 'as built' te genereren. Wanneer deze score bekend is, vergelijk je deze met de aanvankelijk afgegeven score in de (ver)gunningsfase.

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Het Nieuwe Normaal: Materiaalgebonden CO2-uitstoot

ontdek meer

Het Nieuwe Normaal: Materiaalgebonden CO2-uitstoot

Wat houdt deze indicator in?

Het produceren en verwerken van materialen zorgt voor een belasting van het milieu gedurende haar gehele levenscyclus. Bij materiaalgebonden CO2-uitstoot ligt de focus op een uitsnede van de levenscyclus: van grond-stofwinning tot verwerking in het gebouw. Zo stuur je op het inperken van de CO2-uitstoot op de korte(re) termijn. Dit is in lijn met het Akkoord van Parijs en streeft ernaar om de CO2-jas, welke de opwarming van de aarde veroorzaakt, te verdunnen.

 

Hoe wordt deze gemeten?

De materiaalgebonden CO2-uitstoot meet je middels de Milieu Prestatie Gebouw (MPG) score MPG-2 of een Paris Proof-berekening. De meetmethodes tellen de impact van alle in het gebouw verwerkte materialen op de korte termijn op. En delen dit door het aantal meters BVO. Je streeft naar een lage score.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een lage materiaalgebonden CO2-uitstoot bereik je door materialen te kiezen: 

- met een natuurlijke oorsprong, zoals hout of vlas; 

- welke dichtbij worden gewonnen en op een lage temperatuur worden geproduceerd. 

En slank te ontwerpen, met grote overspanningen en relatief kleine wand- en dakopeningen.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe bepaal je de ambitie op materiaalgebonden CO2-uitstoot?

Het produceren van bouwproducten en realiseren van gebouwen leidt tot een bepaalde hoeveelheid CO2-uitstoot (uitgedrukt in een MPG-2 score). Waar de indicator milieu-impact (MPG) zich richt op de gehele levensduur van een gebouw, richt de MPG-2 zich op een uitsnede hiervan, waarbij CO2-besparing op de kortere termijn centraal staat. Dit is in lijn met het Parijs Akkoord, waardoor deze indicator ook gelinkt wordt aan de term Paris Proof bouwen.

Om een ambitie te bepalen op materiaalgebonden CO2-uitstoot neem je Het Nieuwe Normaal (HNN) als uitgangspunt: welke haalbare scores zijn er opgenomen per typologie? Vervolgens inventariseer je hoe jouw organisatie met vergelijkbare projecten (typologie, schaalgrootte en bouwmethodiek) scoort ten opzicht van HNN.  De ambitie is sturen op een zo laag mogelijke CO2-uitstoot, voor elk materiaal dat je gebruikt. Stel: je scoort slechter dan HNN, dan is je ambitie gelijk aan de score in HNN of beter. Stel je scoort gelijk of beter dan HNN, kijk dan voor elk materiaal waar nog winst te behalen is. 

Een ambitie kan beïnvloed worden door externe eisen of interne eisen, zoals een maximale CO2-uitstoot en beschikbaar budget.
In de praktijk wordt er soms ook geen ambitie bepaald, maar in projecten geoefend met een CO2 plafond. In het Embodied Carbon Protocol van DGBC staan de grenswaarden van bouwwerken genoemd om aan Paris Proof embodied CO2-equivilent te voldoen.

Hoe kun je materiaalgebonden CO2-uitstoot opnemen in het inkooptraject?

Via inkooptrajecten kan er gericht gestuurd worden op materiaalgebonden CO2-uitstoot door te vragen naar de milieuverklaring van de materialen welke je inkoopt. Hierbij vergelijk je verschillende producten met elkaar met de focus op de CO2-uitstoot in de fases A1 t/m A5 (productie- en bouwfase) in de milieuverklaring.

Een manier om materiaalgebonden CO2-uitstoot te integreren in een inkooptraject is het opnemen van een prestatie-eis volgens de Paris Proof maximale waarden of door gestaffeld voordeel te bieden aan inschrijvers met een lage(re) MPG2-score. Een voorbeeld is de gemeente Utrecht. De gemeente rekende in 2023 met een prijs van €875,00 per ton materiaalgebonden CO2.
 
Een MPG-2 waarde van een geheel gebouw lees je af uit een MPG-berekening of separaat opgestelde een Paris Proof-berekening. Een score materiaalgebonden CO2-uitstoot van een materiaal of product lees je af uit een milieuverklaring danwel een Levenscyclus Analyse (LCA) waarbij je de focus legt op module A1 t/m A5.

Milieuverklaring zijn doorgaans openbaar op te vragen. De milieuverklaring zijn daarnaast in te zien in de Nationale milieudatabase. 

Hoe kun je materiaalgebonden CO2-uitstoot operationeel maken in ontwerp?

In het ontwerp van een gebouw kan al rekening gehouden worden met de uitstoot van materialen in de productie en bouw. Door te ontwerpen vanuit het circulaire gedachtengoed bespaar je op materialen en kies je de benodigde materialen bewust. 

Operationeel betekent dit dat je de R-ladder gebruikt om al je keuzes te (her)overwegen. Bijvoorbeeld het vermijden van materialen (refuse, rethink), 1-op-1 hergebruiken (re-use) of in te zetten op gerecyclede materialen (recycle). 

Stelregels voor het gebruiken van de R-ladder zijn: 
1. wat van waarde is behoud je, 
2. wat niet nodig is, laat je achterwege, en 
3. wat nodig is, kies je bewust. Dit betekent dat je de materialen zo lokaal mogelijk inkoopt, je hernieuwbare of hergebruikte producten/grondstoffen kiest of producten/grondstoffen kiest waarvoor een energiearm productieproces bestaat. 

Hoe toets je de daadwerkelijke materiaalgebonden CO2-uitstoot na realisatie?

Op voorhand kan een inschatting gegeven worden van verwachte materiaalgebonden CO2-uitstoot. Indien de wens tot toetsing van een MPG2 dan wel Paris Proof-score na realisatie bestaat, doe je dit door na realisatie een MPG- of Paris Proof-berekening conform input 'as built' te genereren. Wanneer deze score bekend is, vergelijk je deze met de aanvankelijk afgegeven score in de (ver)gunningsfase.

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Materiaalgebonden CO2-opslag

ontdek meer

Materiaalgebonden CO2-opslag

Wat houdt deze indicator in?

Het produceren en verwerken van materialen zorgen gedurende hun gehele levenscyclus voor een belasting van het milieu. Bij materiaalgebonden CO2-opslag ligt de focus nog voor start van deze cyclus: de bijdrage milieu impact gedurende het groeiproces van grondstoffen. Zoals hout, vlas of hennep. Deze hernieuwbare grondstoffen halen tijdens hun groeiproces CO2 uit de lucht. En slaan deze op in het materiaal. Je perkt de CO2-jas om de aarde en daarmee de opwarming actief in.

 

Hoe wordt deze gemeten?

Het berekenen van de mate van CO2-opslag is relatief nieuw. De exacte rekenregels rondom de meetmethode zijn nog in ontwikkeling. HNN focust op de rekenmethodiek van SGS Search: berekeningsmethodiek koolstof vastlegging biobased materialen. Bij vaststelling van de rekenregels wordt deze methodiek opgenomen in HNN. Je wilt graag veel CO2 opslaan en streeft naar een hoge score.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een hoge materiaalgebonden CO2-opslag bereik je door materialen te kiezen: 

- met een natuurlijke oorsprong, zoals hout of vlas; 

- voor de meest volumineuze onderdelen van een gebouw, zoals de (bovengrondse) constructie, gevel en isolatie.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisati
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe bepaal je de ambitie op Materiaalgebonden CO2-opslag?

Construction Stored Carbon of Materiaalgebonden CO2-opslag is de mate van opgeslagen CO2 in (biobased) bouwmaterialen, die daarmee onttrokken is aan de atmosfeer. Om een ambitie te bepalen kan eerst bekeken worden welke prestaties eerder zijn behaald, welke drijfveren er zijn om in te zetten op het thema en vervolgens een ambitie te bepalen d.m.v. een GAP-analyse. De huidige situatie (IST) en de gewenste situatie (SOLL) breng je dan in beeld. Vervolgens bepaal je de gewenste situatie op een specifiek moment en zet je een route (plan van aanpak) uit om deze te realiseren.

Op dit moment is er nog verder onderzoek nodig om ambities inhoudelijk vorm te kunnen geven. 

Waarom zou er een ambitie worden gesteld op Materiaalgebonden CO2-opslag?

Materiaalgebonden CO2-opslag zit enkel in biobased (bouw)materialen. Bij het stellen van een ambitie op materiaalgebonden CO2-opslag stuur je de bouw naar gebruik van biobased materialen. In het onderzoek Carbon Based Design staat uitgebreid uiteengezet wat de relatie is van bouw-gerelateerde emissies tot de opwarming van de aarde, en hoe we de bouw juist als katalysator naar de grootste CO2-afvanger kunnen inzetten.

Hoe kun je Materiaalgebonden CO2-opslag opnemen in het inkoop- of aanbestedingstraject?

Een hoge waarde materiaalgebonden CO2-opslag betekend vrijwel automatisch dat bouwmaterialen met een negatieve CO2-uitstoot worden vervangen met een biobased materiaal. 

Op dit moment zijn meet- en bepalingsmethoden voor het berekenen van de mate van CO2-opslag in gebouwen nog in ontwikkeling. Totdat er meetbare eisen gesteld kunnen worden is de omschrijving met voorkeur voor biobased materialen een goede oplossing.

Welke S-lagen hebben de meeste potentie om biobased materiaal toe te passen?

Iedere gebouwlaag heeft zijn eigen kenmerken en daarmee ook een eigen potentie om biobased materiaal in toe te passen. 

Brand (1994) veronderstelt dat een gebouw bestaat uit 6 lagen en dat deze 6 lagen verouderen in hun eigen tempo. De 6 lagen zijn site (locatie), structure (structuur), skin (exterieur), services (faciliteiten) space plan (interieur) en stuff (meubilair). De S-lagen waar de meeste potentie om biobased materiaal toe te passen zijn:
1. De structuur, namelijk houtbouw.
2. De skin. Dit is isolatie en kan daarmee invloed hebben op services die nodig zijn. Denk aan de impact van biobased materialen waardoor minder installaties nodig zijn.
3. Het space plan. Dit gaat om de binnenwanden. Denk aan houten frames i.p.v. metalstud, en biobased isolatie i.p.v. glas- of steenwol.

Hoe toets je de daadwerkelijke Materiaalgebonden CO2-opslag in realisatie?

Op voorhand kan een ambitie gegeven zijn voor materiaalgebonden CO2-opslag, maar na realisatie wil je toetsen of dit overeenkomt. 

Een externe adviseur kan toetsen wat daadwerkelijk is gerealiseerd.
Een manier hiervoor is een dossier opstellen 'as built'. Met dit attest geef je aan dat je bouwplannen in zekere mate afwijken van je bouwvergunning.


Het is soms onvermijdelijk dat er tijdens de bouwwerken lichtjes afgeweken wordt van de oorspronkelijke bouwplannen. Het is dus wettelijk mogelijk dat het gebouw niet helemaal gebouwd wordt volgens de goedgekeurde vergunning. 

Welke uitdagingen komen boven bij een hoge materiaalgebonden CO2-opslag -waarde en dus het gebruik van biobased materialen?

De wet- en regelgeving loopt achter t.o.v. de technische mogelijkheden. Lokale wet- en regelgeving zoals toestemming voor het gebruik van bepaalde materialen van de lokale brandweer kan een uitdaging opleveren. 

Hoe ga je om met de eindfase van biobased materialen?

Mogelijk is er bij einde levensduur al door de fabrikant bepaald wat de hergebruikpotentie en -niveau is. Het eigenaarschap van producten vooraf afstemmen geeft mogelijkheden op gebied van dragen van verantwoordelijkheid door de fabrikant. Een fabrikant zou zo hoogwaardig mogelijk hergebruik bij einde levensduur al onderzocht/geregeld kunnen hebben. Verbranding voor energie is de laagste stap en zou zo lang mogelijk uitgesteld moeten worden.

Herkomst materialen

ontdek meer

Herkomst materialen

Wat houdt deze indicator in?

Het produceren en verwerken van materialen zorgen gedurende hun gehele levenscyclus voor een belasting van het milieu. Dit start bij de oorsprong: de keuze van grondstoffen. Door te kiezen voor materialen met een hergebruikte of gerecyclede oorsprong, voorkom je de winning en productie van nieuwe grondstoffen. Een andere manier om milieu impact te beperken, is het kiezen voor materialen van natuurlijke en snel hernieuwbare oorsprong: biobased materialen.

 

Hoe wordt deze gemeten?

Materiaalgebruik met een hernieuwbare, hergebruikte of gerecyclede oorsprong wordt uitgedrukt als percentage van de totale gebouwmassa. Dit percentage bereken je conform de Leidraad meten van circulariteit CB’23 versie 3.0. Je kunt verschillende tools gebruiken om je score op gebouwniveau in kaart te brengen.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een hoog percentage materiaalgebruik met hernieuwbare, hergebruikte of gerecyclede oorsprong behaal je door te kiezen: 

- voor materialen met bovengenoemde oorsprong. -

 te starten met de zwaarst wegende gebouwonderdelen (massa/kg), zoals de constructie. 

Tip: Combineer je materiaalkeuze met focus op een lage milieu impact en hoge losmaakbaarheid voor optimaal resultaat.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe bepaal je de ambitie op biobased en/of secundaire materialen?

Het materiaalgebruik gaat in op de totale hoeveelheid gebruikt materiaal (nieuw, hergebruikt of biobased) onderverdeeld naar S-laag. Om een ambitie te bepalen kan eerst bekeken worden welke prestaties eerder zijn behaald (wat is realistisch) en welke drijfveren er zijn om in te zetten op het thema. Vervolgens kun je een ambitie bepalen d.m.v. een GAP-analyse: de huidige situatie (IST) en de gewenste situatie (SOLL) breng je in beeld. Vervolgens bepaal je de gewenste situatie op een specifiek moment en zet je een route (plan van aanpak) uit om deze te realiseren. 

Voorbeeldprojecten (als het Swettehus) kunnen helpen ter inspiratie om een ambitie inhoudelijk vorm te geven. In het rapport Woningbouw binnen planetaire grenzen worden verschillende strategieën geschetst om het materiaalverbruik, de CO2-uitstoot en de milieu-impact van de woningopgave te verminderen. 

Hoe bepaal je het aandeel biobased en/of secundaire materialen in je uitvraag?

Om het gebruik van dit materiaal te bevorderen kan dit uitgevraagd worden in een aanbesteding. Het aandeel biobased en/of secundaire materialen kan per initiatief of project bepaald worden. Het Nieuwe Normaal kan helpen om te bepalen hoe groot het aandeel biobased en secundair moet zijn en zo een minimaal % uit te vragen. 

Hoe voorkom je beperkingen t.a.v. duurzaam materiaalgebruik in een uitvraag?

In een uitvraag kan informatie worden opgenomen over duurzaam materiaalgebruik. Om beperkingen te voorkomen is het belangrijk eenzelfde definitie van materiaalgebruik te hanteren als opdrachtgever en als opdrachtnemer (hiervoor is het Het Nieuwe Normaal raamwerk in het leven geroepen). Ook kan het helpen te starten op kleine schaal en met de geleerde lessen duurzaam materiaalgebruik op te nemen in een uitvraag van een grotere schaal. Eerdere inkooptrajecten kunnen ook als inspiratie dienen, omdat het daar gelukt is om duurzaam materiaalgebruik op te nemen in een uitvraag. 

Hoe vind je sloopprojecten die aansluiten bij het project?

Materiaal kan een tweede leven krijgen wanneer deze vanuit sloopprojecten in nieuwe projecten worden toegepast. Sloopprojecten kan je vinden door een database aan te leggen van alle projecten binnen een organisatie en/of portefeuille. Hierin wordt opgenomen wanneer projecten gesloopt worden. Of het aanleggen van een database door op basis van sloop- en bouwvergunningen een inschatting te maken op stad of wijkniveau van vraag en aanbod van circulaire materialen.


Wat ook helpt is wanneer in andere projecten de strategie 'Design for disassembly' wordt toegepast. In het ontwerp van een gebouw wordt dan al rekening gehouden met demontage.

Met welke materiaalkeuze in welke S-lagen maak je het meeste impact (in technische levensduur en onderhoud etc.)?

Iedere gebouwlaag heeft zijn eigen kenmerken en daarmee zijn eigen kansen om impact te maken. Brand (1994) veronderstelt dat een gebouw bestaat uit 6 lagen en dat deze 6 lagen verouderen in hun eigen tempo. De 6 lagen zijn site (locatie), structure (structuur), skin (exterieur), services (faciliteiten) space plan (interieur) en stuff (meubilair). De S-lagen waar de meeste potentie ligt om impact te maken met specifieke materiaalkeuze zijn:
1. Klimaatinstallaties
2. Biobased, vooral in inbouwpakket isolatie

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Hoe communiceer je naar gebruikers over onderhoud van materialen?

Om hergebruik en levensduurverlenging te bevorderen is het onderhoud van materialen van belang. Hierin spelen ook gebruikers van gebouwen een rol. Wat gebruikers kan helpen is een gebruiks- en onderhoudshandleiding. In de handleiding staat opgenomen hoe het gebouw als geheel juist energiezuinig te gebruiken is en onderhouden moet worden. Wat er gecommuniceerd wordt naar gebruikers over biobased is veelal nog niet scherp/onbekend. 


Het onderhoud kan ook aan opgeleid personeel overgelaten worden, en niet aan de gebruiker, om recht te houden op de garantie. 

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Gezonde materialen

ontdek meer

Gezonde materialen

Wat houdt deze indicator in?

In een circulaire economie streef je naar een lage milieu impact en sluit je materialencirkels bij einde levensduur middels hergebruik- en recycling-scenario’s. Deze materialencirkels dienen schoon, veilig en gezond te zijn de hele levenscyclus rond: in productie, verwerking, ontmanteling én daarna. Toxische grondstoffen passen niet in dat gedachtengoed. Deze kunnen schadelijk zijn voor jouw gezondheid of het milieu.

 

Hoe wordt deze gemeten?

Op dit moment zijn er veel verschillende certificaten welke op materiaalniveau aantonen dat er geen toxische grondstoffen in zijn verwerkt. Een eenduidige checklist op materiaalniveau is er echter nog niet. HNN houdt de ontwikkelingen in de markt nauwkeurig in de gaten voor mogelijke nadere implementatie in navolgende HNN versies.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Certificeringen als Material Health Certificate en Natureplus kunnen richtinggevend zijn bij materiaalkeuzes. Evenals certificeringen als HEA02 (BREEAM), A01 (WELL) en Gezonde Woningkeur voor een gezond binnenklimaat. Let op: Lijsten als de Living Building Challenge Red List maken op grondstof- of elementair niveau inzichtelijk welke stoffen toxisch zijn en vereisen dus een zeer goede kennis van de materialensamenstelling indien deze als stuurmiddel wordt gehanteerd.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Welke materialen mogen absoluut niet worden toegepast?

Het is essentieel om tijdens de initiatieffase van een bouwproject zorgvuldig de specificaties van de materialen te controleren en te kiezen voor milieuvriendelijke en niet-toxische alternatieven.

Er zijn geen sluitende lijsten van ‘verboden’. Wel bestaan er verschillende lijsten die toxische stoffen beschrijven voor mens en milieu: Restricted substances C2C, Living Building Challenge’s Red, REACH, LEVELS, RoHS, SVHC, EPA-toxics. Hier zijn enkele voorbeelden van materialen die absoluut niet moeten worden toegepast vanwege hun toxiciteit:
 

  • Asbest: asbest is een natuurlijk mineraal dat vroeger veel werd gebruikt in de bouw vanwege zijn brandwerende en isolerende eigenschappen. Het is echter zeer giftig en kan leiden tot ernstige gezondheidsproblemen, waaronder asbestgerelateerde longziekten en kanker. Het gebruik van asbest is nu verboden in veel landen vanwege de bekende gezondheidsrisico's.
  • Loodhoudende verf: dit werd vroeger veel gebruikt vanwege de duurzaamheid en pigmentatie. Loodverf is echter zeer giftig, vooral voor jonge kinderen en zwangere vrouwen. Het inademen van looddampen of het inslikken van looddeeltjes kan ernstige neurologische en gezondheidsproblemen veroorzaken. Loodhoudende verf is tegenwoordig verboden in veel bouwtoepassingen.
  • Formaldehyde-houdende materialen: bepaalde lijmen, vernissen en spaanplaten kunnen schadelijke dampen uitstoten die gezondheidsproblemen kunnen veroorzaken, zoals irritatie van de ogen, neus en keel, hoofdpijn en ademhalingsproblemen.
  • Vluchtige organische stoffen (VOS): VOS komen voor in veel bouwmaterialen, zoals verf, lijmen, oplosmiddelen en coatings. Deze kunnen schadelijke dampen afgeven die de luchtkwaliteit in het gebouw negatief beïnvloeden en kunnen leiden tot gezondheidsklachten zoals hoofdpijn, duizeligheid, irritatie van de luchtwegen en allergische reacties.

Materialen met zware metalen: lood, kwik, cadmium of chroom moeten worden vermeden vanwege hun giftige eigenschappen en milieurisico's.

Hoe kan een inschrijver aantonen kennis van zaken te hebben op toxiciteit?

Hier zijn enkele manieren waarop een inschrijver kan aantonen dat ze kennis van zaken heeft en zich bewust is van risico’s en te nemen veiligheidsmaatregelen: 

 

  • Ervaring en referenties: referenties van eerdere bouwprojecten verstrekken waarbij gewerkt is met materialen en bouwmethoden die veilig en niet-toxisch zijn.
  • Certificeringen en training: aantonen van relevante certificeringen en trainingen op het gebied van gezondheid, veiligheid en milieu, met bijzondere aandacht voor toxiciteit en schadelijke materialen. Certificeringen zoals ISO 14001 (milieubeheersysteem) en OHSAS 18001 (gezondheids- en veiligheidsbeheersysteem).
  • Milieubeleid en -praktijken: beschrijving van hun milieubeleid en duurzaamheidspraktijken, inclusief de aanpak om giftige materialen te vermijden en de naleving van wet- en regelgeving met betrekking tot toxiciteit.
  • Materialenbeheer: uitleg hoe ze materialen beheren om ervoor te zorgen dat er geen giftige of schadelijke materialen worden gebruikt en hoe ze afvalstoffen op een verantwoorde manier afvoeren.
  • Samenwerking met experts: inschrijvers kunnen aangeven dat ze samenwerken met externe deskundigen op het gebied van toxiciteit om ervoor te zorgen dat ze de beste praktijken volgen. 
  • Innovatieve benaderingen: aantonen dat ze innovatieve benaderingen gebruiken om veilige en niet-toxische materialen te gebruiken in hun bouwprojecten, bijvoorbeeld door te investeren in duurzame bouwmaterialen en technologieën.
Welke databronnen zijn er om niet-toxisch materiaal te selecteren?

Het belangrijk om verschillende bronnen te raadplegen en een grondige analyse uit te voeren bij het selecteren van niet-toxische materialen. Enkele belangrijke databronnen:

  • Material Safety Data Sheets (MSDS): MSDS bevatten gedetailleerde informatie over de samenstelling, gezondheidsrisico's, veiligheidsmaatregelen en het juiste gebruik en de opslag van materialen. Deze bladen zijn meestal beschikbaar bij de fabrikant of leverancier van het materiaal. 
  • Productinformatie van fabrikanten: productinformatiebladen en milieuproductverklaringen (EPD's) van materialen. Deze informatie geeft in de milieuprestaties en toxiciteit van het materiaal, evenals eventuele duurzaamheidscertificeringen die het materiaal heeft.
  • Product Circularity Datasheet (PCDS): een PCDS is een document dat informatie geeft over de circulariteit van een product. Het is een gestandaardiseerd formulier dat de kenmerken en eigenschappen van het product beschrijft met betrekking tot duurzaamheid en circulariteit gedurende de hele levenscyclus.
  • Duurzaamheidslabels en certificeringen: bijvoorbeeld het EU Ecolabel, Cradle to Cradle Certified, Green Seal, Nature Plus en anderen. Deze labels geven aan dat de materialen voldoen aan specifieke duurzaamheidscriteria en dat ze niet-toxisch zijn.
  • Databases van bouwmaterialen: online databases bevatten uitgebreide informatie over duurzame en niet-toxische bouwmaterialen. Bijvoorbeeld de BuildingGreen-productdatabase, waarin duizenden bouwmaterialen worden geëvalueerd op hun milieu-impact, duurzaamheid en toxiciteit.
  • Certificeringsysteem groen gebouw: bijvoorbeeld LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) en BREEAM (Building Research Establishment Environmental Assessment Method), bevatten lijsten met goedgekeurde duurzame en niet-toxische materialen die kunnen worden gebruikt om punten te verdienen voor duurzaam bouwen.
  • Duurzaamheidsadviesbureaus: gespecialiseerde adviesbureaus en organisaties voor duurzaam bouwen en duurzame materialen. Zij kunnen helpen bij het identificeren van niet-toxische materialen en adviseren over duurzaamheid en gezondheid in het ontwerp- en bouwproces.
  • Natureplus label (DGBC): dit wordt toegekend aan bouwmaterialen die voldoen aan 3 criteria: gebruiksgeschiktheid, veiligheid voor de menselijke gezondheid en de veiligheid voor het milieu. Gebaseerd op LCA-gegevens en alleen natuurlijke materialen komen in aanmerking. 
Wat is de bewijslast en hoe lever je die aan?

Enkele manieren om aan te tonen dat er geen toxische materialen zijn gebruikt en dat de partij zich inzet voor een duurzaam en gezond bouwproces: 

  • Materialeninventaris: partijen verstrekken een gedetailleerde inventaris van alle gebruikte bouwmaterialen, inclusief informatie over de samenstelling en herkomst van elk materiaal. Dit kan worden ondersteund door productinformatiebladen en certificeringen van fabrikanten.
  • Milieucertificeringen: partijen overleggen certificeringen en labels voor duurzame en niet-toxische bouwmaterialen, zoals het EU Ecolabel, Cradle to Cradle Certified, Green Seal en anderen.
  • Databanken van bouwmaterialen: partijen verwijzen naar databanken en bronnen waarin de duurzaamheid en toxiciteit van bouwmaterialen zijn geëvalueerd, zoals de BuildingGreen-productdatabase.
  • Bouwafvalbeheer: het leveren van documentatie over het beheer van bouwafval en recyclinginspanningen, waaruit blijkt dat ze de juiste procedures volgen om materialen op een verantwoorde manier af te voeren en te recyclen.
  • Milieumanagementsysteem: de implementatie van een milieumanagementsysteem.
Hoe zorg je ervoor dat tijdens gebruik geen toxische stoffen worden toegevoegd bij beheer en onderhoud of door gebruikers?

Om te voorkomen dat toxische stoffen worden toegevoegd tijdens beheer en onderhoud kunnen de volgende maatregelen worden genomen: 

  • Gebruik van niet-toxische materialen: enkel gebruik van niet-toxische materialen. Kies bijvoorbeeld voor verf, reinigingsmiddelen, lijmen en andere onderhoudsproducten middelend die vrij zijn van schadelijke chemicaliën en vluchtige organische stoffen (VOS).
  • Raadpleeg productinformatie: controleer altijd de productinformatie van onderhouds- en reinigingsproducten op de aanwezigheid van toxische stoffen.
  • Milieuvriendelijke schoonmaakprotocollen: implementeer milieuvriendelijke schoonmaakprotocollen die het gebruik van agressieve chemicaliën minimaliseren en gebruik maken van duurzame schoonmaakmethoden.
  • Periodieke inspecties en metingen: voer regelmatig inspecties uit.
  • Duurzaam inkoopbeleid: implementeer een duurzaam inkoopbeleid waarbij voorkeur wordt gegeven aan niet-toxische en milieuvriendelijke materialen en producten voor beheer en onderhoud.
  • De WELL Building Standard: WELL bevat 100 eisen om te komen tot een gezonde en comfortabele werkomgeving. 
Hoe archiveer je dat er wel/geen toxisch materiaal in een gebouw aanwezig is, voor toekomstig hergebruik?

Enkele stappen/manieren om informatie over wel/geen toxische materialen in het gebouw te documenteren:

 

  • Materialenpaspoort: maak een gedetailleerde lijst van alle gebruikte materialen in het gebouw tijdens de bouw- en onderhoudsfase. Neem hierin op welke materialen als niet-toxisch zijn geclassificeerd en welke materialen mogelijk giftige stoffen bevatten.
  • Productinformatie: verzamel alle relevante productinformatie, zoals Material Safety Data Sheets (MSDS), PCDS, productinformatiebladen en certificeringen van fabrikanten. Dit materiaal geeft inzicht in de samenstelling en veiligheidsaspecten van de gebruikte materialen. 
  • Foto's en video's: documenteer het gebouw visueel met foto's en video's. Leg hierbij de constructiedetails, afwerkingen en materialen vast. Dit biedt visuele referenties voor toekomstige renovaties of hergebruik. Neem dit op in het geselecteerde archiveringssysteem. 
  • Plattegronden en bouwtekeningen: bewaar alle plattegronden, bouwtekeningen en technische specificaties van het gebouw. Dit omvat ook informatie over de locatie en het type gebruikte materialen.
  • Inspectierapporten: houd periodieke inspecties bij in een rapport. Hier wordt geverifieerd dat alleen niet-toxische materialen worden gebruikt en dat eventuele giftige stoffen worden vermeden.
  • Online of digitale archivering: overweeg het gebruik van een online of digitaal archiveringssysteem om alle documentatie en informatie gemakkelijk toegankelijk te maken voor toekomstig gebruik. Door een grondig en georganiseerd archiveringssysteem te implementeren, kunnen toekomstige renovaties, onderhoudswerkzaamheden en eventueel hergebruik van het gebouw op een veilige en duurzame manier worden uitgevoerd, met aandacht voor het vermijden van toxische materialen en het bevorderen van duurzaamheid.

Omgang restmateriaal (bouw)

ontdek meer

Omgang restmateriaal (bouw)

Wat houdt deze indicator in?

Tijdens het bouwproces ontstaan reststromen van materialen: rest-, knip- en snijafval. Deze indicator stuurt hier tweeledig op. Ten eerste voorkom je aan de bron dat deze stromen ontstaan. En ten tweede wil je dat vrijkomende materialen worden hergebruikt of gerecycled. Niet-circulaire opties zijn verbranding of storten. Dan is de cyclus eindig en zijn we de materialen kwijt.

 

Hoe wordt deze gemeten?

Bronmaatregelen omschrijf je tekstueel. De hergebruikpotentie van materialen druk je uit als percentage van de totale materiaalstroom (massa/kg) conform bovengenoemde scenario’s. De waardes bepaal je met een inventarisatie materiaalstromen en aantoonbare afspraken met de afnemende partij.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Je behaalt een goede score door in te kopen op basis van de daadwerkelijke hoeveelheidsbehoefte en hierbij best passende maatvoering. Richt op de bouwplaats een passende milieustraat in op basis van de verwachtte reststromen en de ruimte die het bouwplot biedt. En kies aanvullend voor: 

- materialen met een positief eindscenario: hergebruik of minimaal recycling. Waarbij de materiaalproducent bij voorkeur de reststromen zelf in beheer neemt of houdt; 

- start met de zwaarst wegende gebouwonderdelen (massa/kg).

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe bepaal je de ambitie op omgang met restmateriaal?

Bij de realisatie van gebouwen ontstaat bouwafval. Op bouwplaatsen wordt dit veelal opgesplitst in puin en overig afval. Stel in de initiatieffase van een bouwproject ambities op over hoe je met restmateriaal omgaat en welke doelen op duurzaam afvalbeheer je wilt bereiken. Zo voorkom je dat dit afval alleen laagwaardig wordt hergebruikt en kun je kosten besparen. Denk aan:

  • Stel vast welk percentage van het bouwafval je wilt verminderen, hoeveel procent gerecyclede materialen je wilt gebruiken of welke circulaire bouwprincipes je gaat integreren.
  • Breng alle potentiële restmaterialen in kaart die tijdens de bouw zouden kunnen ontstaan. Bijvoorbeeld puin, overgebleven materialen van snijwerkzaamheden en andere niet-gebruikte bouwmaterialen.
  • Bepaal welke materialen geschikt zijn voor hergebruik of recycling. 
  • Communiceer de ambities aan alle betrokken partijen, zoals leveranciers en aannemers. Help ook hen bij het verminderen en hergebruiken van restmaterialen.

Reserveer middelen om de ambities te implementeren, houd rekening met kosten voor afvalverwijdering, recyclingfaciliteiten en eventuele extra inspanningen die nodig zijn voor het sorteren en hergebruiken van materialen.

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Welke restmaterialen zijn beschikbaar of worden verwacht (werken vanuit eenzelfde vertrekpunt)?

Afhankelijk van het type bouwproject, het gebruikte bouwmateriaal en de complexiteit van het ontwerp kunnen de volgende restmaterialen worden verwacht: 

  • Bouwafval: materialen zoals betonresten, bakstenen, gipsplaten, houtsnippers, metalen schroot, kunststofresten
  • Snijafval: bij het snijden van bouwmaterialen zoals hout, metaal of glas ontstaan vaak reststukken die niet in het uiteindelijke ontwerp worden gebruikt. Deze reststukken kunnen mogelijk worden hergebruikt voor andere toepassingen, maar kunnen ook als afval worden beschouwd als ze niet op de juiste manier worden beheerd.
  • Verpakkingsmateriaal: bouwmaterialen worden vaak verpakt in karton, plastic of piepschuim. 
  • Tijdelijke constructies: tijdelijke constructies, zoals steigers, bekistingen of beschermende bekledingen, kunnen restmaterialen opleveren die niet in het uiteindelijke gebouw worden opgenomen.
  • Overtollige materialen: bouwmaterialen die per ongeluk in overmaat zijn besteld of over zijn er na voltooiing van het bouwproject. 
  • Verwijderde materialen: in het geval van renovatie- of sloopwerkzaamheden kunnen de verwijderde materialen zoals oude vloeren, muren, dakbedekking, op de bouwplaats achterblijven.
Welke reststromen dienen separaat ingezameld te worden?

Een goed doordacht materiaalbeheersysteem kan helpen bij het verminderen van afval, het bevorderen van circulaire bouwpraktijken en het bijdragen aan een meer duurzaam bouwproject.

De meest voorkomende materialen die kunnen worden gescheiden:
1. Papier en karton
2. Hout
3. Metalen
4. Glas
5. Kunststof
6. Beton en metselwerk
7. Gipsplaten

Hoe zorg je met ontwerpkeuzes dat materiaal op andere plekken nog in te zetten is?

Het is belangrijk om al in de ontwerpfase rekening te houden met hergebruik en materiaalbeschikbaarheid. Hier zijn enkele strategieën om materialen in te zetten voor andere projecten:

  • Ontwerp voor hergebruik: Probeer modulaire componenten en structuren te gebruiken die gemakkelijk kunnen worden gedemonteerd en opnieuw geïnstalleerd. Hierdoor kunnen materialen op een later tijdstip eenvoudig worden verwijderd en elders opnieuw worden gebruikt.
  • Selecteer duurzame materialen: kies materialen die een langere levensduur hebben en minder snel slijten of beschadigd raken. Duurzame materialen kunnen gemakkelijker worden hergebruikt zonder veel verlies van kwaliteit.
  • Ontwerp ook met het oog op de beschikbaarheid van restmaterialen die kunnen worden geïntegreerd in het bouwproces. Maak een grondige inventarisatie van alle beschikbare restmaterialen die tijdens de bouwfase worden gegenereerd. Identificeer welke van deze materialen mogelijk kunnen worden hergebruikt in het huidige project of op andere projecten.
  • Zorg ervoor dat het bouwontwerp rekening houdt met het minimaliseren van restmaterialen. Dit kan onder meer inhouden dat materialen op maat worden besteld om afval te verminderen.
  • Toepassing van standaardafmetingen: gebruik standaardafmetingen voor bouwmaterialen, zodat ze breder inzetbaar zijn in andere projecten zonder dat er aanpassingen nodig zijn.
Hoe zorg je dat restmaterialen binnen het huidige project/op andere eigen projecten gebruikt kunnen worden?

Zorgvuldige planning, coördinatie en betrokkenheid van alle partijen zijn essentieel voor hergebruik van restmaterialen. Neem in ieder geval de volgende stappen:
 

  • Creëer een cultuur van duurzaamheid en samenwerking binnen het bouwprojectteam.
  • Creëer een centrale opslagplaats: hier kunnen restmaterialen worden verzameld en opgeslagen. Organiseer en label de materialen goed, zodat ze makkelijk kunnen worden geïdentificeerd en gebruikt. 
  • Betrek de aannemers en leveranciers: communiceer de ambitie om restmaterialen te hergebruiken aan alle aannemers, onderaannemers en leveranciers die bij het bouwproject betrokken zijn.

Samenwerking met andere projecten: als het bouwbedrijf meerdere projecten uitvoert, bevorder dan de samenwerking tussen projecten Dit kan worden vergemakkelijkt door een centrale logistieke coördinatie en planning.

Hoe zorg je tijdens de realisatiefase dat materiaal op andere plekken nog in te zetten is?

Het is belangrijk om tijdens de realisatiefase rekening te houden met hergebruik en materiaalbeschikbaarheid. Hier zijn enkele strategieën om materialen in te zetten voor andere projecten:
 

  • Registreer en documenteer: zorg ervoor dat alle materialen goed worden gelabeld en gedocumenteerd tijdens het bouwproces. Dit vergemakkelijkt het identificeren van herbruikbare materialen en zorgt ervoor dat ze niet verloren gaan tijdens de ontmanteling.
  • Centrale opslag, beheer en monitoring: creëer een centrale opslagplaats op het bouwterrein waar restmaterialen zorgvuldig worden verzameld, gescheiden en opgeslagen. Houd de materiaal- en afvalstromen goed bij. Dit vergemakkelijkt het beheer en de identificatie van herbruikbare materialen.
  • Samenwerking en netwerken: werk samen met andere bouwprojecten binnen hetzelfde bedrijf of met andere bouwbedrijven om materialen uit te wisselen en te delen.

Donatie of verkoop van materialen: overweeg om overtollige, maar nog bruikbare materialen te doneren aan non-profitorganisaties, scholen of gemeenschapsprojecten. Het verkopen van restmaterialen aan andere bedrijven kan ook een optie zijn.

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Adaptief vermogen

ontdek meer

Adaptief vermogen

Wat houdt deze indicator in?

Je sorteert met adaptief vermogen voor op een toekomstige, andere of bredere functionele invulling van een gebouw. In je gebouwontwerp houd je rekening met veranderende wensen, eisen en omstandigheden. Zowel binnen de huidige gebruiksfunctie als daarbuiten. Zo voorkom je dat een gebouw in de nabije of verdere toekomst grootschalig dient te worden verbouwd of gesloopt. En voorkom je milieu impact.

 

Hoe wordt deze gemeten?

De mate van adaptiviteit breng je in kaart met de Methode Adaptief Vermogen. Deze methode belicht zowel de maatregelen om een gebouw binnen de huidige functionele invulling te veranderen (gebruiksdynamiek). Evenals maatregelen die nog een stap verder gaan en zich richten op een functionele wijziging (herbestemmingsdynamiek). Bijvoorbeeld van wonen naar werken.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een hoge mate van adaptief vermogen bereik je door o.a.: 

- in je ontwerp gebouwlagen van elkaar los te koppelen. 

- flexibiliteit in te bouwen in de installaties m.b.t. inkrimping- en uitbreidingsmogelijkheden. 

- je gevel aanpasbaar te ontwerpen: werk met marktconforme stramienmaten en sorteer voor op mogelijke nieuwe gevelopeningen.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe krijg je inzicht in welke flexibiliteitsvraagstukken er spelen gedurende de levensduur van het gebouw?

Gedurende de levensduur van een gebouw kan de behoefte voor de manier van gebruik veranderen. Je krijgt inzicht in de flexibiliteitsvraagstukken door de opdrachtgever te bevragen, te stimuleren hierover na te denken en te inspireren. Ook kan er gekeken of er in het bestemmingsplan ruimte gereed is om een functiewijziging toe staan. Een andere mogelijkheid om inzicht te krijgen in flexibiliteitsvraagstuk is door kenmerken en eisen van verschillende functies en gebruik met elkaar te vergelijken. Dit bepaalt wat mogelijk toekomstig gebruik moet kunnen zijn.
De 'flexibiliteitsscan' helpt, door het beantwoorden van een aantal vragen, bepalen aan welke vorm van flexibiliteit behoefte is in een gebouw.

Wat zijn de financiële consequenties (investering, exploitatie en herbestemming) op het gebied van flexibiliteit?

De financiële consequenties zijn niet eenduidig van tevoren te duiden. Wanneer in een vroege fase van het ontwerp rekening wordt gehouden met flexibiliteit, kan dit direct ingepast worden en hoeft dit geen (negatieve) invloed op de investeringskosten te hebben. Een verhoogd adaptief vermogen kan wel positieve invloed hebben op waarde. Zo stijgt de verhuur en de verkoopbaarheid. Daarnaast zorgt een verhoogd adaptief vermogen ervoor dat kosten die gemaakt moeten worden tijdens de levensduur van het gebouw vanwege veranderend gebruik, lager zijn dan bij een gebouw met een laag adaptief vermogen.

Welke prestatie-uitvraag of procesborging beleg je bij de uitvoerende partij?

Een uitvoerende partij kan aangeven op welke manier zij adaptief gaan bouwen. In de methode Adaptief Vermogen Gebouwen staat veel toelichting opgenomen welke informatie relevant is over adaptief vermogen. Hier wordt onderscheid gemaakt tussen dragende indicatoren en aanvullende indicatoren. De dragende indicatoren beïnvloeden het meeste het adaptief vermogen. 

Voor welke gebouwlagen is de flexibiliteit relevant, alleen inbouwpakket of juist constructie?

In de ontwerpfase kan rekening gehouden worden met het toekomstig gebruik van een gebouw. Flexibiliteit kan op alle gebouwlagen een plek krijgen, maar de mate waarin flexibiliteit op elke laag 'ontworpen' moet worden, is afhankelijk van welke specifieke behoefte aan flexibiliteit er is. Kijkend naar de lagen met een langere levensduur is het van belang dat de elementen in deze laag goed gepositioneerd en gedimensioneerd worden zodat bijvoorbeeld wanden verplaatst kunnen worden, alle gebouwonderdelen toegankelijk blijven en het gebouw uitgebreid kan worden (optoppen). Bij lagen met een kortere levensduur, zoals inbouw en installaties, is juist losmaakbaarheid van belang. 

De methode Adaptief Vermogen gebouwen geeft een indicatie van het adaptief vermogen van een gebouw in een nog onbekende toekomst. Ook de losmaakbaarheidspotentie speelt een rol in de flexibiliteit. 

Welke informatie moet je uitvragen/laten verzamelen/vastleggen i.r.t. adaptief vermogen?

In de methode Adaptief Vermogen gebouwen staat veel toelichting opgenomen welke informatie relevant is over adaptief vermogen. Hier wordt onderscheid gemaakt tussen dragende indicatoren en aanvullende indicatoren. De dragende indicatoren beïnvloeden het meeste het adaptief vermogen. 

Waar ligt de verantwoordelijkheid voor het aanpassen van het gebouw? Wat is de impact op bijv. facility management?

De verantwoordelijkheid voor het aanpassen van het gebouw kan bij verschillende partijen liggen, afhankelijk van de afspraken die zijn gemaakt over het eigendom van de verschillende gebouwlagen. Meestal is de gebouweigenaar verantwoordelijk voor constructie, gevel en installaties. Vaak stuurt de assetmanager en facility manager op de benodigde aanpassingen. Huurders zijn vaak verantwoordelijk voor de inbouw. Ook bij huurders is het vaak de facility manager die de eisen en wensen formuleert en deze ook doorvoert. 

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Losmaakbaarheid

ontdek meer

Losmaakbaarheid

Wat houdt deze indicator in?

Losmaakbaarheid is de mate waarin een item in een gebouw demontabel is. Door materialen, producten of gebouw-onderdelen losmaakbaar te ontwerpen en verwerken, kunnen deze bij einde levensduur schoon en volledig worden ontmanteld. Dit draagt bij aan een betere hergebruikpotentie van deze items en een lagere milieu impact. Ook worden onderhouds- en verbouwwerkzaamheden gemakkelijker en goedkoper.

 

Hoe wordt deze gemeten?

Een losmaakbaarheidsscore wordt uitgedrukt in een percentage en stel je vast conform de Leidraad meten van circulariteit CB’23 versie 2.0. Je streeft naar een hoge score. Waarbij een percentage van zo’n 80% het maximum betreft. Verschillende tools maken je score op gebouwniveau inzichtelijk.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een hoge losmaakbaarheidsscore bereik je door te sturen op: 

- type verbinding: droge verbindingen zoals een bout en moerverbinding in tegenstelling tot ingestorte stekenden; 

- toegankelijkheid: bereikbare verbindingen welke zonder of met weinig schade bereikt en losgemaakt worden. 

- randopsluiting: materialen dien je niet op te sluiten, zoals bij kliklaminaat het geval is. 

- doorkruisingen: voorkom doorkruising van gebouwlagen, zodat je bij een kleine aanpassing aan bijvoorbeeld de gebouwindeling niet onnodig ook de constructie en installaties beschadigd. 

Tip: verbindingen op een hoger schaalniveau tellen zwaarder mee (het totale kozijn versus sec kozijnhout of losse beglazing).

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Wat zijn de financiële consequenties (investering, exploitatie en herbestemming) op het gebied van losmaakbaarheid?

Losmaakbaarheid draagt bij aan gebouwflexibiliteit. Losmaakbaarheid kan in de eerste plaats bij realisatie zorgen voor een grotere benodigde investering. Bij de gebruiksfase betaalt deze investering zich terug. Doordat materialen losmaakbaar zijn, zijn er bij het onderhoud minder handelingen nodig. Aan het einde van de levensduur levert het ook geld op, omdat producten uit een gebouw te halen zijn en waarde behouden. Het zorgen voor een demontageplan of materialenpaspoort zodat het los maken van elementen haalbaar is, vraagt ook om een investering.

Voor welke gebouwlagen (S-lagen) is het belangrijk om in te zetten op hoge losmaakbaarheid (kijkend naar technische levensduur en vervangingscyclus)?

Per gebouwlaag zijn er andere levensduren en vervangingscyclus. In de meetmethodiek voor losmaakbaarheid is opgenomen dat producten met kortere levensduur dan die van het gebouw waarin ze toegepast worden, extra interessant zijn om losmaakbaar uit te voeren. Constructieve producten (structure) blijven meestal de gehele levensduur van een gebouw behouden, terwijl de afwerking meerdere malen wordt vervangen. Installaties hebben een redelijk korte levensduur en een grote impact wanneer deze vervangen worden. Op volgorde van levensduur is dan ook belangrijk voor losmaakbaarheid: installaties (services), gevelbekleding (skin) en constructie (structure). 

Welke prestatie-uitvraag of procesborging beleg je bij de uitvoerende partij?

Een uitvoerende partij kan zorgdragen voor het aanleveren van een BCI-score. Het is een manier voor opdrachtgevers om circulair bouwen objectief te beoordelen in aanbestedingen. Zo kan een uitvoerende partij onder andere inventariseren welke materialen gebruikt worden, welke verbindingen zijn gemaakt en hoe toegankelijk deze zijn. 

Hoe kan je sturen op losmaakbaarheid in je ontwerpproces?

Het stellen van eisen kan helpen om te sturen op losmaakbaarheid, bijvoorbeeld een eis voor een 80% losmaakbare constructie. Ook kan een tool als de Building Circularity Index hierbij ondersteunen.
Met losmaakbaarheid moet vroegtijdig per ontwerpfase al rekening gehouden worden (so, vo, do, to, uo).  Bijvoorbeeld bij het schetsontwerp ligt de focus op de bouwmethode en draagstructuur. Bij het voorlopig ontwerp kijk je naar de gevel en de dakopbouw.

Hoe borg je bereikbaarheid van onderdelen voor reparatie en toekomstig hergebruik?

Producten, materialen en onderdelen moeten bereikbaar zijn om los te maken van elkaar. De bereikbaarheid van onderdelen kan geborgd worden door tijdens het ontwerpen al rekening te houden met (voorziene) afwerking van producten in plaats van alleen de bouwkundige aspecten. 

Welke informatie moet je uitvragen/laten verzamelen/vastleggen i.r.t. losmaakbaarheid?

De belangrijke informatie die verzameld moet worden over losmaakbaarheid staat genoemd in de Circular Buildings meetmethodiek voor losmaakbaarheid.

Belangrijke inzichten in ontwerpkeuzes, opgedaan tijdens het ontwerpproces, moeten goed overgedragen worden aan de aannemer. Dit om te voorkomen dat kennis verloren gaat in het proces. Informatie over het losmaakbaar detail moet extra duidelijk overgedragen worden aan de aannemer met hierbij een toelichting waarom om te voorkomen dat de essentie verloren gaat. Ook informatie over wie eigenaar is en dus verantwoordelijk is voor de producten.
 

Hoe zorg je ervoor dat tijdens gebruik, onderhoud en beheer losmaakbare verbindingen losmaakbaar en bereikbaar blijven?

In het gebruik van een gebouw kunnen er in een gebouw veranderingen plaatsvinden. Om hergebruik te bevorderen moeten losmaakbare verbindingen wel bereikbaar en losmaakbaar blijven.

Een van de manieren om te zorgen dat losmaakbare verbindingen bereikbaar blijven is door informatie te delen over waar deze zich bevinden. Dit kan op verschillende manieren, zoals met een property rapport, een APK gebouw, BIM, een gebruikershandleiding gebouw BREAAM of door onderhoudsvoorschriften van producten mee te geven. 

Hoe informeer je gebruikers/onderhoudspartijen over losmaakbare verbindingen zodat deze losmaakbaar en bereikbaar blijven?

Gebruikers en onderhoudspartijen zijn zich niet altijd bewust van ontwerpkeuzes die gemaakt zijn t.b.v. de losmaakbaarheid; om te voorkomen dat deze uitwerkingen verloren gaan tijdens de gebruiksfase, is het zinvol deze kennis bewust over te dragen.

Een van de manieren om gebruikers en/of onderhoudspartijen te informeren over losmaakbare verbindingen is door het aanbieden van een gebruikers- en onderhoudshandleiding.

Hoe borg je dat de materialen juist gedemonteerd kunnen worden (procesaanpak/demontage handleiding)?

Met hulp van een demontage handleiding kunnen materialen gedemonteerd worden voor hergebruik. Hierbij moeten de materialen eerst geïdentificeerd worden, waarna materialen met behulp van de handleiding gedemonteerd kunnen worden.

Hergebruikpotentie

ontdek meer

Hergebruikpotentie

Wat houdt deze indicator in?

Het produceren en verwerken van materialen zorgen gedurende hun gehele levenscyclus voor een belasting van het milieu. Bij hergebruikpotentie ligt de focus op hetgeen er aan het einde van deze cyclus gebeurt. Een positieve optie is: een producent neemt een materiaal terug voor hergebruik (na kwaliteitscheck- of upgrade) of als gerecyclede grondstof voor nieuwe materialen. Een niet-circulaire optie is verbranden of storten. Dan is de cyclus eindig en zijn we de materialen kwijt.

 

Hoe wordt deze gemeten?

De hergebruikpotentie van materialen wordt uitgedrukt als percentage van de gebouwmassa conform bovengenoemde scenario’s. Welk verwerkingsscenario einde levensduur een materiaal heeft, lees je af in de EPD, fase C3-C4 van de Levens Cyclus Analyse (LCA) van een product.

 

Hoe is de score te beïnvloeden?

Een hoog percentage behaal je door te kiezen: 

- voor materialen met een positief eindscenario: hergebruik of minimaal recycling. 

- te starten met de zwaarst wegende gebouwonderdelen (massa/kg), zoals de constructie. 

Tip: Combineer je materiaalkeuze met focus op een lage milieu impact en hoge losmaakbaarheid voor optimaal resultaat.

1
Initiatief
2
Partnerselectie
3
Ontwerp
4
Realisatie
5
Gebruik
6
Herbestemming

FAQ

Hoe bepaal je de levensduur van (onderdelen van) het gebouw?

Brand (1994) veronderstelt dat een gebouw bestaat uit 6 lagen en dat deze 6 lagen elk een eigen levensduur hebben. De 6 lagen zijn site (locatie; 500 jaar), structure (structuur; 100 jaar), skin (exterieur; 20 jaar), services (faciliteiten; 15 jaar) space plan (interieur; 10 jaar) en stuff (meubilair; 5 jaar). 

Door vooraf (bij voorkeur zo vroeg mogelijk in het ontwerpproces) een Duurzaam Meerjaren Onderhoudsplan op te stellen is het mogelijk om de levensduur van alle componenten tezamen te beschouwen (in detail). In het Meerjaren Onderhoudsplan moet staan wanneer je welke componenten moet aanpassen of onderhouden. Maar ook wat je vervolgens met die materialen doet (bijv. wat er gebeurt er met de materialen die je verwijdert?). Het begrip hergebruikpotentie impliceert dat er achteraf nagedacht wordt waar materialen heen kunnen. Het is beter om hier vooraf (voor de constructie) over na te denken. Het bepalen van de levensduur van onderdelen van een gebouw is een opgave van de fabrikant.

De hergebruikpotentie ligt vast in de NMD database. Daar staat de levensduur van materialen standaard in. Wat kan helpen bij het bepalen van de levensduur is informatie over de voorgeschreven levensduur eisen, degradatie, metingen, handboeken en material flow analyses.

Waar is het waardevol om in te zetten op hoge mate van hergebruikpotentie?

Onder hergebruik verstaan we: "Het opnieuw gebruiken van bouwproducten of bouwonderdelen/-elementen in dezelfde functie, al dan niet na bewerking" (bron: Platform CB’23). We gaan ervanuit dat producthergebruik uit bouwwerken het meest doelmatig en dus hoogwaardig is. Onder hoogwaardig hergebruik verstaan we het proces om secundaire grondstoffen (uit hergebruik of recycling) om te zetten in nieuwe materialen, componenten of producten van betere kwaliteit, functionaliteit en/of hogere waarde. In de lessen van slopers door Sloopcheck is uiteengezet welke materialen zich specifiek lenen voor hergebruik.

Welke prestatie-uitvraag of procesborging beleg je bij de uitvoerende partij?

Een uitvoerende partij kan zorgdragen voor het aanleveren van een BCI-score of de Circular Buildings meetmethode van de DGBC. Het zijn manieren voor opdrachtgevers om circulair bouwen met een objectief criterium te beoordelen in aanbestedingen. Deze methoden in combinatie met een Duurzaam Meerjaren Onderhoudsplan (DMJOP), biedt een waardevol inzicht in de onderdelen van het gebouw welke losmaakbaar zijn en de levensduur van de verschillende onderdelen van het gebouw.


Ontwerpende en uitvoerende partijen hebben vaak de meeste detailkennis over de wijze waarop een gebouw is opgebouwd en welke onderdelen potentieel herbruikbaar zijn. Zij kunnen dan ook een afweging maken op gebouw / module niveau (hoogste niveau) evenals op element niveau (middelste niveau) en nog lager op product deelproduct, materiaal en grondstof niveau (van re-use naar recycle) wat zich leent voor hergebruik.

Welke kennis is nodig over losmaakbaarheid?

Om producten, materialen of onderdelen geschikt te maken voor hergebruik helpt het als deze losmaakbaar zijn. In het rapport Circular Buildings meetmethodiek voor losmaakbaarheid is opgenomen welke kennis nodig is over losmaakbaarheid. Dit is op te splitsen in technische aspecten, procesmatige en financiële aspecten. Binnen de technische aspecten gaat dit over type verbinding, toegankelijkheid van de verbinding, doorkruisingen en randopsluiting.
 

Daarnaast is kennis gewenst over de mate van zekerheid dat de leverancier in de toekomst zijn product kan hergebruiken en kunnen er bestaande contractafspraken zijn over welke producten, materialen en onderdelen teruggaan naar de fabrikant. Hier is naast technische kennis ook bedrijfskundige kennis nodig, het Whitepaper Circulaire Businesscase van Copper8 kan hier handvatten bieden.


Naast montagehandleidingen kan de fabrikant bovendien met demontagehandleidingen inzichtelijk maken hoe het element gedemonteerd kan worden uit het gebouw.

Welke informatie moet je uitvragen/laten verzamelen/vastleggen i.r.t. hergebruikpotentie?

Informatie die vastgelegd moet worden zijn problemen waar men in de praktijk tegenaan is gelopen bij het losmaken en hergebruiken van producten en materialen is gelopen. Dit vergroot de feedbackloop. Daarnaast is het aan te bevelen om een materialenpaspoort op te laten stellen in de realisatiefase en deze actueel te laten houden gedurende de levensduur van het gebouw. Op die manier is er inzicht in welke componenten aanwezig zijn in het gebouw. 

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl

Voor deze keuze zijn nog geen vragen en antwoorden beschikbaar.

Heb je een goede suggestie, stuur een mail naar info@cirkelstad.nl