Gebied

Voer een quickscan voor circulaire kansen uit tijdens de gebiedsverkenning, om de potentie kansen vroegtijdig in kaart te brengen. Denk aan mogelijkheden tot aansluiting bij duurzame infrastructuur, of vrijkomende bouwmaterialen uit omliggende gebieden. Maak deze in participatie met belanghebbenden van het project. Zet de doelgroep centraal, wie is die en hoe kun je die bedienen? Creëer o.b.v. de verschillende belangen en wensen van bestaande én toekomstige stakeholders een gezamenlijke ambitie. Neem hierbij de volgende stappen/afwegingen mee:

1. Preventie: Moet je wel bouwen of kom je ook uit met aanpassen van bestaande bouw?
2. Waardebehoud: Kun je bouwen met wat er al is? Reductie van grondstoffen en/of bestaande stromen optimaal benutten.
3. Waardecreatie: Ontwikkel voor de toekomst door biobased of met minimale CO2 uitstoot te bouwen.

1. Bepaal de circulaire gebiedsvisie met bijbehorende doelstellingen of indicatoren, zoals die van HNN, op basis van deze quickscan. Zo maak je de afspraken meetbaar. Op deze manier voer je ook de gesprekken over de synergie en spanningen tussen de ambities en moet je keuzes maken. Zoek mogelijkheden om te verknopen met andere ‘toekomstbestendig bouwen’ thema’s, in plaats van te stapelen. Ga op zoek naar het juiste abstractieniveau, deze vind je op bestuurlijk niveau meestal bij ‘gezondheid en bewonersgeluk’ (luchtkwaliteit, binnencomfort en ziekteverzuim) of ‘stikstof’ (minimale uitstoot van materialen in productie, lokaal hergebruik en elektrisch transport). Vaak kom je dan uit op eisen aan biobased bouwen met een aantal randvoorwaarden. Bijvoorbeeld: minimaal 30% hoogwaardig groen (in openbare ruimte) plus een parkeernorm. 

Zodra de visie op papier staat vertaal je dit naar wensen en eisen in het Programma van Eisen. Geef de marktpartijen de ruimte om met oplossingen te komen om de ambities waar te maken, met andere woorden: schrijf dit niet voor. De splitsing in ambities en eisen helpt om de vertaling te maken naar een aanbestedingsleiddraad in een volgende fase. Op basis daarvan kun je de juiste samenwerkingspartners vinden en hen hierin meenemen.

Sluit de intentieovereenkomst. In de intentieovereenkomst kunnen procesafspraken gemaakt worden en prestatie-eisen opgenomen (bijv. uit het HNN raamwerk). Een intentieovereenkomst gaat uit van gelijkwaardig contracteren waardoor de gemeente bovenwettelijke ambities kan benoemen in de overeenkomst. Onthoud: als het niet concreet is, kun je er onderuit. Dit is ook het moment om de hoofdstrategie op verdichten vast te leggen (aansluiten bij bestaande voorzieningen, infrastructuur, OV, fundering), uitbreiding van de stad wil je zoveel mogelijk voorkomen. Neem op:

1. Dat de ontwikkelaar in samenwerking met de gemeente een integrale gebiedsvisie en -concept opstelt. Zorg dat circulariteit, samen met de andere duurzaamheidsthema’s, hier onderdeel wordt. Een voorbeeld een integrale gebiedsvisie vind je  hier  en hoe je dit kunt aanpakken in de  Brochure Integrale Duurzaamheidsaanpak. 

Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden. Als je werkt aan transitie-vraagstukken, zoals een circulaire economie, dan kom je veel onzekerheid en tegenstrijdigheden tegen. Het is belangrijk om ruimte te maken voor evaluatie en geleerde lessen te delen met het projectteam, betrokken stakeholders en de organisatie. Terugkoppeling over wat wel of niet goed ging in de praktijk is heel waardevol voor beleidsmakers en stimuleert het lerend vermogen van een organisatie.

Sluit deze fase af door stil te staan en te evalueren wat de leer-en verbeterpunten zijn van het zojuist doorlopen proces. Sta stil bij de waarden, gezamenlijke visie en wat het team bindt. Dit is een goed moment om het team te laten nadenken over wat circulariteit voor hun rol en werkzaamheden betekent en hoe ze dit concreet kunnen maken in volgende fases. Denk daarna mee over elkaars rol en expertise. Dat geeft nieuwe inzichten voor het vervolg. [bron]

Pak je rol en neem initiatief. Zet als gemeente de eerste stap door ambities uit te spreken en het goede voorbeeld te geven. Kijk eens naar de gemeente Breda, die heeft bestuurlijk uitgesproken om in de gebiedsontwikkeling Woonakker 50 houtbouwwoningen neer te zetten. Om te leren en te ontwikkelen in de praktijk. Het begint door de ambities uit te spreken op bestuurlijk niveau. Heb het daarbij over een voorbeeldproject (aantonen hoe het kan) ipv een pilot (uitproberen hoe het zou kunnen). Dit is een belangrijk onderscheid in framing voor bestuurders.

Bestuurlijke ambitie helpt om circulariteit in de organisatie te borgen, het sijpelt dan vanzelf door naar de gehele organisatie. Verzamel – samen met de duurzaamheidadviseur(s) – de circulaire ambities en beleidsuitgangspunten uit het gemeentelijk beleid. Zorg dat je deze vanaf moment één meegeeft en bespreekbaar maakt met de ontwikkelende partij. Voorbeelden van beleidsdocumenten waar circulaire ambities in terug (kunnen) komen [bron].

Als er nog geen sprake is van beleid kan het juist dé kans zijn om circulariteit op de kaart te zetten en anderen te inspireren en activeren. Stel hiervoor een interne ambassadeur aan die helpt om zowel bij de ontwikkelde partij, als ook de gemeente zowel top-down (bestuurlijk) als bottom-up (vanuit het project) steun te hebben voor de circulaire ambities. 

Inspireer stakeholders met voorbeeldprojecten. Voordat je aan de slag gaat met de gebiedsvisie raden we aan om als projectteam samen met de ontwikkelende partij(en) bij een circulair project te gaan kijken. Hiermee kun je concreet maken hoe circulariteit is toegepast in dat project, en hoe dat er in jouw gebied(svisie) uit kan komen te zien. Een basis kennisniveau is van belang om hierover met elkaar het gesprek aan te gaan. Afgelopen jaren zijn verschillende bundels gemaakt van circulaire voorbeeld bouwprojecten zoals door  Circulaire Bouweconomie . zie hiervoor kopje 'Voorbeelden'(kompas). [bron]

Een visie gaat pas leven als je het letterlijk voor je ziet. Het is van belang dat een brede vertegenwoordiging van projectbetrokkenen een gezamenlijk toekomstbeeld en groter doel voor ogen heeft voor het gebied. Schrijf de visie niet alleen uit, maar zoek mensen die helpen deze ideeën beeldend te maken, bijv. een tekenaar of referenties. Toets de visie in participatie met de omgeving, en stuur gedurende de gebiedsontwikkeling bij. 

Minder milieu-impact en een gunstige businesscase gaan hand in hand. Zet meer in op biobased en industrieel bouwen en werk met partijen samen die hierop inzetten. Door houtbouw te combineren met een modulaire bouwtechniek en het bouwproces te verplaatsen naar de fabriek (prefab) gaat de CO2- en stikstofuitstoot omlaag. Ook vindt snelheid plaats ten opzichte van traditioneel bouwen doordat het bouwproces gestandaardiseerd wordt en daarmee snel opgeschaald kan worden. Kijk eens bijvoorbeeld naar Finch Buildings of MOOS.  

Geef (experimenteer) ruimte aan alternatieve ontwikkelmodellen zoals CPO, coöperatie, innovatiepartnerschap. Ondersteun daarbij met het vinden van de juiste experts.

Breng waardevolle ruimtelijke elementen in kaart. Breng als ontwikkelaar de waardevolle ruimtelijk elementen en materiaalstromen in en om het plangebied inzichtelijk met een materiaalstroomanalyse (MFA). Dit instrument brengt in kaart welke materiaalstromen voor veel milieu-impact zorgen en waar mogelijk kansen liggen om kringlopen lokaal te sluiten. Diverse adviseurs en/of ook sloopbedrijven kunnen hierbij helpen. Bepaal de hergebruikpotentie van bestaande waardevolle gebouwen en structuren in het gebied. Zie hier een voorbeeld (pagina 38). 

Als er een MER-beoordeling nodig is in het project, benoem dan expliciet de circulaire doelstellingen voor de MER-beoordeling. MER brengt de negatieve effecten van o.a. bouwen in beeld en ook de maatregelen die mogelijk zijn om de milieueffecten te beperken en aan de doelstellingen te voldoen. Deze maatregelen kunnen met een regel in het Omgevingsplan worden opgenomen via doorbreking van het specialiteitsbeginsel (opgenomen in Omgevingswet en Wet Milieubeheer).

Sturen zonder gemeentelijk grondbezit

1. Heb de duurzame, waaronder de circulaire, beleidsuitgangspunten paraat en bespreek deze met de ontwikkelende partij vanaf moment één. Soms is dit voor de gemeente al vastgelegd in beleid en biedt het de basis om te vertalen naar het project. Geen beleid? Dan is dit de kans om circulariteit op de kaart te zetten en anderen te inspireren en activeren. Het helpt als je een ambitieuze omgevingsvisie en -plan hebt, zodat dit doorsijpelt in de projecten die hieraan moeten voldoen.
2. Sluit een intentieovereenkomst (zie ook fase 1) waarin de gemeentelijke circulaire ambities staan en procesafspraken. Spreek af dat de ontwikkelaar samen met de gemeente een integrale gebiedsvisie maakt waar duurzaamheid en circulariteit onderdeel van zijn.
3. Een woningcorporatie is een hele belangrijke drijvende kracht bij gebiedsontwikkeling, en kan het karakter van een wijk bepalen. Help hen met het aanhaken van de juiste experts (expertteam woningbouw, provincie).
4. Verweef circulariteit in de openbare ruimte. Deze ruimte is altijd van jouw als gemeente, dus hier is veel winst te behalen. Laat hierin als gemeente het goede voorbeeld zien, en probeer ontwikkelaars hier aan de voorkant in mee te nemen. Investeer in goede Openbare ruimte, dan zijn de gebouwen eromheen meer waard. Beleggers en pensioenfondsen vinden steeds belangrijker dat een gebied toekomstbestendig is.

Sturen met gemeentelijk grondbezit

1. Stel bovenwettelijke ambities door als gemeente procesafspraken en indieningsvereisten over circulair bouwen verplicht te maken. Dit kan je doen via de privaatrechtelijke overeenkomst zoals een anterieure of- samenwerkingsovereenkomst. Laat je in het proces van het opstellen van de overeenkomst ondersteunen door het Expertteam Woningbouw van RVO, zij leveren juridisch advies en expertise op circulair bouwen en gebiedsontwikkeling aan onder andere gemeenten.
2. Als gemeente sta je aan de lat om het stedenbouwkundig plan en inrichtingsplan openbare ruimte op te stellen. Het is belangrijk om circulariteit hierin te verweven. Kijk eens naar:  Circulariteit in Stedenbouwkundig Plan en Inrichtingsplan Openbare ruimte .
3. Vanuit je rol als opdrachtgever kun je goed sturen in de selectie van de samenwerkingspartner die het gebouwontwerp en de realisatie gaat doen tijdens een latere aanbestedingsprocedure. Kijk eens naar:  Handreiking Tenderen voor circulaire woningbouw .  Als je als ontwikkelaar gaat tenderen, zorg dat je ook selecteert obv de criteria uitgezet bij de gemeente. Zo wordt het een gezamenlijk proces.
4. Neem een flexible en open houding aan. Zoek een samenwerkingspartner die intrinsiek gemotiveerd is om jouw ambities waar te maken en vraag concreet hoe zij dit gaan doen. Een uitvraag kan veel tijd en geld kosten voor een ontwikkelende partij. Daarbij is circulair bouwen pionieren. Wees hier bewust van en vlieg het proces efficiënt aan. Ga in gesprek voordat het proces van de uitvraag begint (bijvoorbeeld via een marktconsultatie) en timmer de uitvraag niet dicht.
5. Kijk voor sturen op gebouw niveau bij Gebouw. Over het algemeen geldt: maak tijdens marktconsultatie bespreekbaar welke tendercriteria gunstig zijn voor de markt om aan jouw ambities te voldoen. Als gemeente maak je een onderscheid tussen selectie en gunningscriteria: eerst stel je (bovenwettelijke) selectiecriteria op om een klein aantal partijen aan tafel te krijgen. Vervolgens kun je de aanbestedingen alleen gunnen op basis van gunningscriteria die niet bovenwettelijk mogen zijn.

Verken de huidige (en toekomstige) stakeholders, hun grondposities, en hun ambities en belangen die een rol spelen bij de gebiedsontwikkeling. Ga samen om tafel en maak formuleer hieruit gezamenlijke ambities. Soms kan een vroegtijdige samenwerking een rol spelen in het aanpassen van de bedrijfsvoering zodat deze binnen de visie voor het plangebied valt.

Bepaal welke circulaire interventies vroeg in het proces op gebiedsniveau besloten moeten worden. Het gaat hier bijvoorbeeld om infrastructuur (decentrale zuivering, centrale WKO’s, smart-grid, etc.), en interventies die impact hebben op de ontwikkelstrategie en financiering voor het gebied (wordt er veel ruimte gegeven aan zelfbouw en CPO bijvoorbeeld?).

Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden. Plan een vast evaluatiemoment in, na het afronden van een bouwfase of na een bepaalde mijlpaal (vaststellen bestemmingsplan, ondertekenen privaatrechtelijke overeenkomst met marktpartij, vaststellen gebiedsvisie). Dit kan een intern of extern incheckmoment zijn, bijvoorbeeld tussen de gemeentelijke projectmanager van de gebiedsontwikkeling en de vergunningverlener voor een controle op de duurzaamheidsafspraken.

Betrek de interne organisatie met een circulaire aanjager. Om circulair bouwen mogelijk te maken is het belangrijk om de gemeentelijke organisatie mee te krijgen. Circulaire gebiedsontwikkeling is een relatief nieuw thema voor veel mensen. Het vraagt sociale vaardigheden. Stel hiervoor een circulaire aanjager met pionierend leiderschap aan. Plaats diegene in het projectteam van de gebiedsontwikkeling(en) waar je aan de slag wil met circulair bouwen. Naast advisering aan het projectteam fungeert deze rol om in gesprek te gaan met de verschillende afdelingen binnen de organisatie. 

Je kan niet vroeg genoeg beginnen. Zet het eerstvolgende gebiedsontwikkelingsproject in als katalysator om het als organisatie logisch te maken het project zo circulair mogelijk vorm te geven. Het hoeft niet perfect of compleet te zijn, zolang je maar aan de slag gaat. Blijf jezelf de vraag stellen: wat ging goed, wat niet en wat nemen we mee in een volgend project? Zie het punt hierboven van het inplannen van vaste evaluatiemomenten en het voorbeeld van de gemeente Leiden in de openbare ruimte.

Krijg inzicht in de kosten en opbrengsten van circulariteit. Een circulaire ontwikkeling gaat over het verbreden van initiële kosten van het project naar totale levensduur kosten én (lange termijn) maatschappelijke baten. Bevraag de ontwikkelaar hoe deze op de lange termijn in gaat zetten op waardebehoud en realisatie van kringlopen, en neem dit ook op in de gebiedsvisie. 

Neem bijvoorbeeld niet alleen de meerprijs van biobased materialen mee in de business case maar kijk naar het volledige plaatje: wat doet het met de luchtkwaliteit (rondom bouwplaats), kapotgereden infra, gezondheid bewoners, kwaliteit van de wijk, totale milieu-impact van de bouw, CO2 beprijzing, stikstof uitstoot, bouwplaatst- en overlasttijd, vermeden kosten op andere toekomstbestendig bouwen thema’s, beheersbaarheid in tijd en geld, etc. 

Realiseer je wel dat je het gemiddelde project 10% duurder uitvalt dan aan de voorkant bedacht. Door circulair industrieel/conceptueel te bouwen kun je echter flink op faalkosten besparen. Woningcorporaties die een woning voor de lange termijn in bezit houden hebben direct profijt van circulair bouwen. 

Let bij het opstellen van een grondexploitatie op de verschillende elementen in onderstaand schema. Meer informatie vind je in de  Green Paper Circulair waarderen  en in de paper  Een Circulaire businesscase .

Zorg voor gespreide verantwoordelijkheid over verschillende afdelingen (niet alleen team “circulair.”) Maak intern bij de gemeente afspraken tussen de afdelingen stedenbouw, realisatie en beheer buitenruimte om te werken vanuit het Total Costs of Ownership gedachte en maatschappelijke baten van circulaire gebiedsontwikkeling. 

Als je de fasering gaat bepalen is het raadzaam fases niet in te kleine stukjes te knippen en verschillende ontwikkelaars te selecteren. Door een grotere schaal per deelgebied ontstaat financiële ruimte voor experimenteren en investeren in collectieve- en deelvoorzieningen.

Maak circulaire impact in de openbare ruimte. Als gemeente is de openbare ruimte altijd van jou. Geef hier het goede voorbeeld door alle openbare ruimte projecten en gemeentelijke bouwwerken circulair aan te pakken. Kijk eens naar de gemeente Leiden die succesvol circulair beleid voor de openbare ruimte heeft opgesteld. Ze zijn begonnen met een  materiaalstromenschema . Dit schema geeft inzicht in wat de verwachte materiaal in- en uitstroom is in de openbare ruimte tot aan 2030. Aan de hand hiervan heeft Leiden een  routekaart  gemaakt dat de projectcyclus laat zien van een openbare ruimteproject. Van initiatieffase tot aan realisatie en beheer is benoemd wat per fase moet gebeuren en wie welke rol heeft. Daarbij is een monitoringssysteem opgezet waarbij ieder project een minimale score moet behalen op circulariteit. Onvoldoende punten betekent geen doorgang.

Bepaal rollen en verantwoordelijkheden en biedt perspectief. Maak ieders rol en verantwoordelijkheden inzichtelijk. Denk hierin vanuit de werkprocessen van anderen. Zo gaan de werkzaamheden bij afdeling Beheer anders dan bij afdeling Grondzaken. Bespreek dit openlijk in het projectteam van de gebiedsontwikkeling. Biedt perspectief door de meerwaarde van circulair bouwen te benoemen. Vertaal deze meerwaarde binnen alle afdelingen. Alle rollen (projectleider, stedenbouwer, jurist, planoloog, civiel) zijn nodig. Maak iedereen lotgenoot, in plaats van dat de circulaire aanjager probleemeigenaar blijft. Zet de meerwaarde van circulair bouwen in als onderdeel van de integrale oplossing. 

Gebruik de materiaalstroomanalyse om twee planscenario’s uit te werken: een Business As Usual (BAU) scenario waarin geen aanvullende circulaire maatregelen worden genomen, en een Circulair (CU) scenario. Dit kan helpen om draagvlak te creëren voor de verschillende interventies (zie ook het voorbeeld van Buiksloterham)

Koppel de ruimtevraag aan de BAU- en CU-scenario’s zodat inzichtelijk wordt welke interventies letterlijk inpasbaar zijn in het gebied. Na deze toetsing is het mogelijk om de meest effectieve en best inpasbare interventies te selecteren en kan een circulair stedenbouwkundig plan worden opgesteld, waarin de materiaalstroomanalyse en gekwantificeerde planscenario’s, ruimtevraag en de impact van interventies zijn verwerkt. Door de impactreductie te kwantificeren, wordt het gat tussen een lineair business-as-usual scenario en een circulaire variant zichtbaar.

Kijk wat realistisch is, en bepaal de lat voor de doelstellingen/indicatoren uit de eerste fase. Koppel bijv. percentages aan materiaalgebruik. Hiermee wordt het mogelijk om beide scenario’s te toetsen op hun effectiviteit, en er ruimtelijke randvoorwaarden aan de interventies gehangen worden: hoeveel en welk soort ruimtebeslag komt kijken bij de uitvoer van circulaire maatregelen? Denk aan dakoppervlak voor zonnepanelen, m2 groen of de omvang van een bouwhub.

Geef bij de uitwerking van het stedenbouwkundig plan een besluitvormingshiërarchie mee, om circulaire kansen zo effectief mogelijk aan te grijpen. Het achterliggende idee is dat het het meest circulair is om minder te gebruiken: begin met reductie van grondstoffengebruik bij de bron. Bijvoorbeeld het verminderen van materiaalgebruik door compacte, gestapelde gebouwen en minder verharding. Zoek vervolgens naar manieren om bestaande stromen optimaal te benutten, en kijk dan naar eventuele duurzame en circulaire alternatieven en zoek als laatste naar manieren om grondstoffen en energie betere te managen. Uit deze redenatie zijn een aantal ontwerpprincipes op te stellen voor circulaire gebouwen en het gebied als geheel. 

1. Preventie: Moet je wel bouwen of kom je ook uit met aanpassen van bestaande bouw?
2. Waardebehoud: Kun je bouwen met wat er al is? Reductie van grondstoffen en/of bestaande stromen optimaal benutten.
3. Waardecreatie: Ontwikkel voor de toekomst door biobased of met minimale CO2 uitstoot te bouwen.

Denk bij het ontwerp van de openbare ruimte (OR) en infrastructuur na over hoe je wilt dat het gebied gebruikt gaat worden. Denk aan 15-min stad, ruimte voor lopen, parkeren niet voor de deur, onderhoudsvrij groen, belevingswaarde biodiversiteit. Deze keuzes leiden vaak tot minder kosten voor beheer. Kijk verder naar:

1. Het creëren van ruimte voor het collectiviseren van maatregelen op gebiedsniveau, zoals vergaderen, horeca, sporten of mobiliteit en het uitwisselen van stromen (materialen, energie, water) binnen en buiten het gebied maar ook tussen gebruikers in het gebied, bijvoorbeeld via marktplaatsen (digitaal of fysiek).
2. Flexibiliteit in gridstructuur en kavelindeling waardoor de multicycliciteit van het gebied wordt geborgd, bijvoorbeeld via indelingsflexibiliteit van ruimtes in (verzamel)gebouwen, demontabel bouwen, intensief ruimtegebruik en meervoudig ruimtegebruik. 
3. Digitalisering van beheer en gebruik door het beheren van materialen en stromen bijvoorbeeld via smart grids of gezamenlijk inkoopbeleid en het minimaliseren van water- en energiegebruik.

Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden. 

Vorm een sterk projectteam. Zorg voor een projectteam met circulaire ambitie, motivatie en ervaring. Selecteer externe adviseurs en ontwerpers (mede) op hun ambitie, motivatie en ervaring met circulariteit.

Betrek toekomstige gebruikers in het ontwerp. Inventariseer of toekomstige gebruikers een rol willen in het ontwerp en beheer van hun leefomgeving. De ervaring leert dat als mensen hier gezamenlijk een rol in pakken zij hier zuiniger mee omgaan. Lees hierover meer in het voorbeeldproject Eva Lanxmeer in Culemborg.

Maak gebruik van tijdelijkheid in aanloop naar de gebiedsontwikkeling om te laten zien wat er kan. Er gaan vaak vele jaren overheen om van een idee tot realisatie te komen. Plaats tijdelijke, modulaire bouw, dat kan een nieuwe dynamiek creëren: we gaan iets nieuws doen, wie wil er meedoen? Door demontabel en adaptief te bouwen, blijft er na de tijdelijke periode restwaarde over. Ook kun je braakliggende grond gebruiken voor de teelt van gewassen voor biogrondstoffen voor de bouw of voor de opslag van herbruikbaar materiaal (lees hier meer over bouwhubs ). Een voorbeeld van tijdelijk gebruik is het gebied  De Ceuvel  in Amsterdam. 

Speel circulair in op de behoeften van de (toekomstige) gebruikers van het gebied. Is er bijvoorbeeld ruimte nodig om grondstofkringlopen in het gebied te sluiten - denk aan productie-, reparatie-, inzameling-, en deelplekken? Of aan het adaptief vermogen van gebouwen en buitenruimte, kunnen deze meegroeien en krimpen met behoeftes van gebruikers en blijven onderhoudswerkzaamheden mogelijk zonder afval te produceren? Betrek hier ook de beheer- en onderhoudspartners bij.     

Faalkosten voorkomen door de juiste ontwerp- en logistieke keuzes. In de uitvoering van bouwprojecten worden fouten gemaakt die vaak gepaard gaan met het ontstaan van afval. Door prefabricatie in de fabriek worden faalkosten verlaagd en afval dus verminderd. Biobased bouwelementen zijn vaak lichter zodat deze met elektrisch materiaal gemonteerd kunnen worden waardoor de emissie (waaronder stikstof) op de bouwplaats verminderd wordt. Door slimme bouwlogistiek kan ruim 60% van de transportbewegingen beperkt worden wat de milieu- en natuurbelasting en overlast ook beperkt. [bron]

Betrek de welstandscommissie bij de circulaire ambities en de vertaling daarvan naar het stedenbouwkundig plan, beeldkwaliteitsplan en eventueel de deelgebied- en kavelpaspoorten zodat mede eigenaarschap ontstaat.     

Stel circulaire gunningscriteria op. Zodra het stedenbouwkundig plan en de te verkopen kavels bepaald zijn, kunnen binnen de aanbestedingsprocedure en – leidraad circulaire gunningscriteria opgesteld worden. Maak hierin een vertaalslag van het Programma van Eisen en Wensen, en gebruik het raamwerk van Het Nieuwe Normaal. Kijk voor de uitwerking evt. ook bij Gebouw en Infra (met name voor openbare ruimte). 

Om dit op een goede manier toe te passen, doorloop je drie stappen: 

1. Bepaal de onderwerpen die voor het project prioriteit hebben, om focus te bepalen. 
2. Kies per onderwerp of dit als eis of criterium wordt toegepast, om te bepalen hoe de markt wordt uitdaagt. Raadpleeg hiervoor de meest recente versie van de HNN-leidraad.
3. Stel de beoordelingsmethodiek op, om de inschrijvingen te kunnen beoordelen.

Vul deze aan met overige technische eisen, prestaties en randvoorwaarden. 

Stem deze gunningscriteria af met gewenste samenwerkingspartners. Geef in de aanbestedingsleidraad al aan dat de duurzaamheidprestaties en toetsmomenten in de koopovereenkomst worden vastgelegd. Haak hiervoor de inkoopadviseur aan. Vanuit je rol als opdrachtgever kun je goed sturen in de selectie van een samenwerkingspartner die het gebouwontwerp en de realisatie gaat doen. De centrale vragen zijn hier: hoe wil je samenwerken en wat voor type partijen zoek je?

Zet met de gronduitgiftestrategie in op circulair voor de lange termijn: waardebehoud en realisatie van kringlopen, in tegenstelling tot korte termijn kosten en baten. Hier kan de aansluiting tussen gebouw en gebied worden geborgd en de aanbesteding en planning van infrastructurele werken. Vraag hoe je stakeholders (ontwikkelaar, woningcorporatie) hier invulling aan willen geven en zelf profijt uit willen halen. 

Leg de afgesproken ambities en maatregelen contractueel vast in de koopovereenkomst van de gronden en borg doorlegging naar onderaannemers en eventueel gebruikers (zoals bijdrages aan gebiedsfondsen voor collectieve circulaire voorzieningen). Kijk hierbij welke HNN indicatoren zijn opgenomen in het plan én hoe daar op getoetst wordt van ontwerp t/m realisatie. Gebruik hier de huidige meetmethodieken/tools uit het raamwerk voor.

1. Zitten er meerdere jaren tussen de start bouw van verschillende fases? Zorg dan dat je contractueel ruimte inbouwt om bij het aandienen van een nieuwe fase de geleerde lessen uit eerdere fases mee te nemen en de mogelijkheid hebt om actuele eisen en wensen mee kan geven. 
2. Handhaving - zorg voor een duidelijk handelingsperspectief: wat doe je als er iets niet nageleefd wordt?
3. Neem een plan op voor beheer en management van materiaalstromen. Leg vast hoe producten en beheerders en de beheer- en onderhoudsfase circulariteit meenemen. Dit gaat over onderhoud, hergebruik en recycling van gebouwen, infrastructuur en de openbare ruimte. Denk bijvoorbeeld aan Product-as-a-Service modellen en inzetten op materiaalmanagement via een materialenpaspoort.

Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden. 

Ga in een vroeg stadium met beheer en stadswerken aan tafel, en creëer eventueel experimenteerstroken in de openbare ruimte.

Bied extra tijd voor sloopwerkzaamheden. Geef in de planning van sloopwerkzaamheden de uitvoerende partij de tijd om een nieuwe hoogwaardige bestemming te vinden voor het vrijkomende materiaal. Vaak wordt dit onmogelijk gemaakt door strakke planningen. 

Toets op afspraken bij overdracht openbare ruimte. Als de realisatie van de openbare ruimte gerealiseerd is door de ontwikkelaar wordt in veel gevallen de openbare ruimte overgedragen aan de gemeente. De gemeente toetst of het gerealiseerd is conform afspraken, waaronder de afspraken over circulariteit. 

Gezamenlijk verkennen. Zoek een samenwerkingspartner die intrinsiek gemotiveerd is om jouw ambities waar te maken en vraag concreet hoe zij dit gaan doen. Bekijk de bouwsteen ‘Samenwerking’ onder het kopje 'Inleiding' om nog eens concreet te maken welke factoren van belang zijn en waar je dus ook een samenwerkingspartner op kunt bevragen. [bron]

Milieuwinst in de realisatiefase is vaak te halen door slim werk-met-werk te maken. Vaak is dit ook kosten efficiënt zoals een gesloten grondbalans, bouwwegen aan te leggen met hergebruikt materiaal en op plekken waar voorbelasting nodig is. 

Controleer op circulaire maatregelen via Team (Circulaire) Bouw- en Woningtoezicht. Of er gebouwd wordt conform de verleende vergunning op basis van het circulair ontwerp zal het team Bouw-en Woningtoezicht op de bouwplaats controles uit moeten voeren. Dit vraagt dus kennis van circulair bouwen. Per 1 januari 2023 gaat stapsgewijs de Wet Kwaliteitsborging  in. De onafhankelijke kwaliteitsborgers zullen ook circulariteit mee moeten nemen in hun toetsing. 

Ga als beheerder (van OR) met projectleider om tafel om de visie en afspraken uit gebiedsontwerp te behouden. Denk aan 15-min stad, ruimte voor lopen, parkeren niet voor de deur, onderhoudsvrij groen, belevingswaarde biodiversiteit. Deze keuzes leiden vaak tot minder kosten voor beheer.

Borg circulaire principes in beheer. Borg dat circulaire principes en data (materiaalpaspoort) onderdeel zijn van het beheerprotocol/systeem openbare ruimte. 

Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden. Evalueer deze fase en neem de lessen mee naar een volgend project en in het beleid en handboek openbare ruimte. Bij eventuele innovatieve circulaire initiatieven, zoals beheer openbare ruimte, is het van belang om te blijven monitoren in hoeverre het gewenste milieueffect ook daadwerkelijk gerealiseerd wordt.

Maak de baten van circulaire interventies duidelijk kenbaar aan bewoners. Als bewoners zelf betrokken zijn, blijkt dat er amper gestuurd hoeft te worden om ambities te behalen. Zet parkmanagement, met verplicht lidmaatschap, in voor circulaire maatregelen.

Blijven monitoren. De ervaringen van bouw- en beheerpartijen kunnen weer lessen opleveren voor het ontwikkelproces en beleid. Daarom is het ook in deze fase van belang om periodiek te evalueren en de lessen toe te passen in volgende projecten en beleid. Daarnaast is het van belang om circulaire initiatieven ook in de gebruikfase te blijven monitoren. Leveren ze het gewenste resultaat? 

Circulair slopen: zet voor transformatiegebouwen en -gebieden bestaande gebouwen als donorgebouw in voor de nieuwbouw. Gebruik hiervoor de leidraad voor circulair slopen met onder andere 11 praktische tips voor iedere projectontwikkelaar, projectleider, bouwer en sloper.

Breng waardevolle ruimtelijke elementen in kaart. Breng als ontwikkelaar de waardevolle ruimtelijk elementen en materiaalstromen in en om het plangebied inzichtelijk met een materiaalstroomanalyse (MFA). Dit instrument brengt in kaart welke materiaalstromen voor veel milieu-impact zorgen en waar mogelijk kansen liggen om kringlopen lokaal te sluiten. Diverse adviseurs en/of ook sloopbedrijven kunnen hierbij helpen. Bepaal de hergebruikpotentie van bestaande waardevolle gebouwen en structuren in het gebied. Zie hier een voorbeeld (pagina 38). 

Evalueer en borg geleerde lessen in interne processen zodat deze in een volgend project vanzelfsprekend worden. In feite is de cirkel rond, en zou deze fase sluit naadloos aan moeten sluiten bij opvolgende initiatieffasen.